क्षितीज - भाग 5

आजच्या पत्राबद्दल आईशी बोलावंसं वाटत होतं. भारताबद्दल विचारावंसं वाटत होतं. पण ते टाळायचंही होतं.  शुभमने पलंगाखालचा कागदी खोका काढला. वाचलेलं पत्र त्याने अलगद घडी करुन त्या खोक्यात ठेवलं आणि  गादीखाली लपवलेलं नेहाचं पत्र  हळूच काढलं. इन मिन चार पाच पत्र गेल्या वर्षभरात. कधी चुकून भेटायला मिळालं की एकमेकांना दिलेली. पत्रातलं अक्षर न अक्षर पाठ झालं होतं. पण पुन्हा पुन्हा वाचावंसं वाटायचं. डोक्यावर पालथा हात ठेवून तो नेहाच्या पत्रांबद्दल विचार करत राहिला. ती लिहिते ते वाचून वाटतं की जगात माझ्या एवढं हुशार, देखणं कुणी नाहीच. मी बोलतो ते ऐकत राहावंसं वाटतं तिला. माझ्यासारखे गुण तिच्यात असावेत असं वाटतं  नेहाला. नाही तर घरी... किती बोलतोस, ... असं कसं बोलतोस... असं कसं वागतोस... माझं  चुकीचंच असतं सर्व. त्यामुळेच  नेहाच्या पत्राची पारायणं करणं किती छान वाटतं. डोक्यावरचा हात बाजूला करत नेहाने लिहिलेली ती पत्र तो परत वाचत राहिला.  आईच्या पत्रांचाही  विचार करत राहिला. आईच्या पत्रातल्या शब्दांनी आई-बाबा दोघंही त्याला समजून घ्यायचा प्रयत्न करतायत  असं वाटायला लागलं होतं.


चॅरिटी बॉल डान्स ! वर्गातली बरीच मुलं जाणार होती. शुभम खुष होता ते नेहा भेटणार म्हणून. पोस्टरसाठी ते दोघं भेटले त्यालाही तीन चार महिने होवून गेले होते. आई बाबांना सांगायचं म्हणजे प्रश्नच प्रश्न. तसंच झालं. किती प्रश्न विचारले आईने. त्याला एकदम  तो सातवीत असताना शाळेतच डान्स होता तेव्हाचा प्रसंग आठवला. आई-बाबा दोघांनाही या डान्स प्रकाराची काही कल्पना  नव्हती.
"नाचायचं म्हणजे मुलीबरोबरच की मित्र चालतो?"
त्याचं गोंधळलेपण पाहून शुभमला भारतात असं काही नव्हतच की काय ते  शाळेत असताना असच वाटलं होतं.
"मित्राबरोबर जाणार आहे. नाचायचं की नाही ते नाही ठरवलेलं."
"पण मग तिथे जाऊन काय करणार?"
"गप्पा मारत बसू. आणि शाळेच्याच तर हॉलमध्ये आहे. पोलिस असतात. बहुतेक मुलांचे आई-वडीलही येतात."
"खरंच? पण तू तर पहिल्यांदा जाणार आहेस. एवढं सगळं कसं काय माहीत तुला?"
"मित्रांकडून. आणि तुम्ही आलात तरी चालेल."
त्या वेळेस दोघांनी जायचं टाळलं. बाबांनी त्याला नेवून सोडलं होतं. त्याला कंटाळाच आला तिकडे. नाचणं तर जमलं नाहीच, गप्पा  पण कुणाशी फार रंगल्या नाहीत. त्यानंतर दोन वर्षं तो गेलाच नव्हता नाचाबिचायला.
पण नेहाशी मैत्री झाल्यावर पहिल्यांदाच त्यांच्या शाळेने आजूबाजूच्या शाळांना आमंत्रित केलं होतं. अंदाज घेत त्याने आई-बाबांसमोर विषय काढला. दोघांनी परवानगी दिली.
शुभमला कधी एकदा नेहाशी बोलतोय असं झालं.
"आय कँट वेट टू सी यू."
"मला पण खूप गप्पा मारायच्या आहेत." दोघांनाही कधी एकदा भेटू असं झालं होतं.
"नवीन पत्र लिहिलं आहेस नं? बर्‍याच दिवसांनी तुझं पत्र वाचायला मिळेल. मला आवडतात तुझी पत्र वाचायला. "
"का? तुझ्याबद्दल लिहिते म्हणून?"
"ते तर आहेच गं, पण तू तुझ्या शिक्षकांबद्दल, मैत्रिणींबद्दल लिहितेस ना, ते देखील. तुझा अभ्यास, विषयातले गुण, तुझे पुढचे बेत  वाचताना मला ते चित्र समोर दिसायला लागतं."
"ए, पत्रावरुन आठवलं. बर्‍याच दिवसात तुझ्या आईच्या पत्राबद्दल नाही सांगितलंस."
"लिहिलंच नाही काही तिने. तुझी आणि तिची आधीचीच पत्र वाचतोय मी परत परत."
"विचारलं नाहीस तिला?"
"मी तिची पत्र वाचतो हेही सांगितलेलं नाही तिला. मग एकदम पत्र का नाही लिहिलंस असं कसं विचारायचं?"
"त्यात काय? आईला सांग की तिची पत्र आवडतात आणि तू वाट पाहत असतोस."
"हं ! बघू " त्याने  विषय बदलला.
फोन ठेवला आणि त्याला शिक्षक दिन आठवला.  घाईघाईने तो आईच्या खोलीत शिरला. ती वाचनात मग्न होती.  त्याने अलगद तिच्या हातातलं पुस्तक बाजूला केलं. कपाळावर आठ्या पडल्याच तिच्या. पण काहीतरी नवीन कल्पना सुचवायची आहे म्हटल्यावर ती एकदम खुलली. त्याच्या बोलण्याचा विचार करत राहिली. शिक्षक दिनाबद्दल लगेच काही सुचणं शक्य नव्हतं. पण तिने कागद पेन पुढे ओढलं. नाहीतरी कितीतरी दिवसात शुभमला पत्र  नव्हतं लिहिलं. ते लिहिता लिहिता सुचेलही काही तरी शिक्षक दिनासाठी. काय करतो देव जाणे पत्राचं. वाचतो तरी का? दरवेळी पत्र लिहिताना सतावणारा प्रश्न होता तो. पण त्याच्या वागण्या  बोलण्यातून तो वाचतोय हे जाणवायचं, कुठेतरी पुसटसे उल्लेख, थोडासा समंजसपणा.... तिला उगाचच वाटत होतं की खरंच तसं आहे हे तिला ठरवता येईना. पण ती त्याला विचारणार नव्हती. 'बोअरिंग...' असं एका शब्दात त्याने पत्रांबद्दल म्हटलं असतं तर  तिला ते सहन नसतं झालं. आणि खूप बोलला असता, आवडतायत असं म्हणाला तर? पण ते तर तो कधीही सांगू शकत होता. तो जोपर्यंत तू लिहू नकोस असं सांगत नाही तोपर्यंत ती लिहिणार होती.
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
शुभम,
 तुला डान्सला हो म्हटलंय खरं पण थोडीशी भिती वाटतेय. आपण घरात  मोकळेपणाने बोलतो, जे काही तुझ्या आयुष्यात चालू आहे ते आमच्या पर्यंतही पोचतंय (असं आम्हाला उगाचच तर नाही ना वाटत?), पण केव्हातरी वाटतं हे थोडं जास्तच होतंय. नसावं पण. आमच्यावेळेस स्नेहसंमेलनं असायचीच की शाळेची. आणि ते फिशपॉन्ड ! इथे नसावं बहुधा असलं काही. पण मुद्दा काय सर्वांनी एकत्र जमायचं, मजा करायची. आणि आम्हाला जे वाटायचं की अमेरिकन मुलं म्हणजे स्वैराचारच. तसं नाही हे केव्हाच समजलंय. आठवतं तुला? तू पहिल्यांदा शाळेत डान्ससाठी गेलास तेव्हा काय झालं होतं ते? हजारो प्रश्न विचारले होते आम्ही तुला. शेवटी तू सांगितलं होतंस की तुम्ही येऊ शकता. आम्ही फक्त शाळेत सोडायचं काम केलं. तुला परत आणायला आलो तेव्हा मी अवाकच झाले. हॉलच्या बाहेर बहुतेक सर्व अमेरिकन पालक होते.  मुलांवर लक्ष असायला हवं म्हणून केव्हाचे आले होते. किती भ्रामक समजुती आहेत आमच्या इथल्या पालकांविषयी. मला  खात्री आहे की आतमध्ये वावरणार्‍या मुलांच्या मनात आपले पालक बाहेर उभे आहेत ही जाणीव सतत असणार, मनात असलं तरी  उथळ वागणं शक्यच नाही अश्या वेळेस. आम्ही 'खरे' पालक असं मानणारे भारतीय तिथे दिसले नाहीत. आमच्यासारखे परत  न्यायला आलेलेच होते सगळे.
बरं आता मुद्द्याचं. तुला पुढच्या आठवड्यात शिक्षकांसाठी काय करायचं असा प्रश्न पडलाय. आमच्या शाळांमध्ये मुलांनी ठरवून खास शिक्षकांसाठी काही कधी केलं नाही. (खरं तर किती छान कल्पना आहे ही).  मला वाटतं, वर्गातल्या प्रत्येक मुलाने एखादी आठवण त्या त्या शिक्षकाबद्दल लिहावी आणि त्या सगळ्या आठवणी छोट्याशा वहीत प्रत्येक पानावर चिकटवून ती वही शिक्षकांना द्यावी. कितीतरी प्रसंग त्यात असतील की तुमचे शिक्षक विसरुनही गेले असतील, कधी ना कधी तुम्हाला त्यांच्याकडून उत्तेजन मिळालेलं असतं, कौतुक झालेलं असतं. वाचताना पुन्हा  एकदा कदाचित ते प्रसंग त्यांच्यासमोर उभे राहतील.
एका शिक्षिकेने तिच्या आयुष्यातील लिहिलेला प्रसंग आत्ताच मी वाचला, ऑन लाइन. पाणावले डोळे. कदाचित तुला माहीतही असेल. पण लिहावासा वाटतोय तुझ्यासाठी. काहीवेळेस शिक्षक तुमचं आयुष्यच बदलून टाकतात. बघ आवडतेय का ही कल्पना.
 वर्गातल्या मुलांना त्या शिक्षिकेने भाषा विषयाचा प्रकल्प म्हणून एकेक कोरा कागद दिला. प्रत्येक मुलाचं नाव लिहून त्या खाली रिकामी जागा ठेवायला सांगितली. त्या रिकाम्या जागेत इतर मुलांनी त्या त्या विद्यार्थ्याबद्दल त्यांना वाटणारी सर्वात चांगली गोष्ट लिहायची होती.  ते कागद तिने मुलांना दिले. मुलांचे खुललेले चेहरेच सारं सांगत होते. कुणी म्हणत होतं.
"खरंच मला माहीतच नव्हतं मी बाकीच्या मुलांना आवडतो." तर कुणी म्हणालं
"मी इतक्या जणांना माहीत आहे याची कल्पनाही नव्हती."
कितीतरी वर्षांनी त्या वर्गातल्या एका मुलाला व्हिएतनाम युद्धात वीरमरण आलं.  शिक्षिका त्याच्या अंत्यदर्शनाला गेली. वर्गातली  बरीच मुलं जमली होती. एकेक करुन सर्वजण त्याच्या शवपेटीशी जाऊन त्याचा अंतिम निरोप घेत होते. त्या शिक्षिकेला पाहिल्यावर मार्कच्या सैन्यातील मित्राने तिला विचारलं.
"तुम्ही मार्कच्या शिक्षिका?"
तिने नुसतीच मान डोलवली.
"खूप ऐकलं आहे आम्ही तुमच्याबद्दल."
तिने स्मितहास्य केलं. मुलं आपल्याला विसरली नाहीत ही जाणीव सुखदायक होती.
मार्कच्या वर्गातली मुलं आणि त्यांचे आई-वडील एकत्र जेवायला थांबले.
"आम्हाला काहीतरी दाखवायचं आहे." भरलेल्या डोळ्यांनी मार्कच्या वडिलांनी पाकिटातून एक चुरगळलेला कागद बाहेर काढला.
"मार्कच्या खिशात सापडला हा कागद. तुम्ही कदाचित ओळखाल असं वाटलं."  जीर्ण झालेला, कितीतरी ठिकाणी चिकटवलेला तो  कागद पाहताक्षणी तिने ओळखला. तो कागद तोच होता ज्याच्यावर मार्कबद्दल इतर मुलांनी लिहिलं होतं. चांगलं, त्याचे गुण दर्शविणारं.
मार्कची आई म्हणाली.
"तुमचे आभार कसे मानावेत तेच कळत नाहीत. इतकी वर्ष जपून ठेवला त्याने जीवापार आवडणारा तो कागद."
"तो कागद माझ्याकडे अजून आहे. दागिन्यांच्या पेटीत जपून ठेवलाय मी."
"लग्नाच्या अल्बममध्ये आहे माझा कागद ."
"मी तर कायमचा पर्समध्येच ठेवला आहे. मला वाटतं त्या वर्गातल्या प्रत्येकाकडे हा कागद आहे, असावा." एकेकजण बोलत होता आणि ऐकता ऐकता अश्रु लपविण्याचा आटोकाट प्रयत्न करणारी त्या मुलांची ती शिक्षिका शेवटी हमसाहमशी रडली. तिने केलेली एक छोटीशी गोष्ट,  कृती. किती महत्त्वाची ठरली मुलांसाठी. असे क्षण दुर्मिळच नाहीत का? नाहीतर शाळा म्हणजे स्पर्धा, एकमेकांना चिडवणं, द्वेष असच समीकरण होत चाललं आहे. बघ कदाचित ही गोष्टही तू वर्गात सर्वच शिक्षकांसाठी पोस्टरबोर्डवर लावू शकतोस. असे शिक्षक तुम्हा मुलांनाही मिळोत असं मनापासून वाटतं.     - तुझी आई                                                                                                                                                                                    
                                                                                                                         

क्रमश:

पूर्वप्रसिद्धी - लोकसत्ता-व्हिवा- "ओऽऽऽड्यूड" लेखमालिका

क्षितीज - भाग ४

शुक्रवारची संध्याकाळ. येणारा प्रत्येक दिवस नवीन काहीतरी घेऊन येत होता. शुभमच्या बरोबरीने कधी ती उत्साहाने सळसळत होती, तर कधी त्याच्या इतकीच निराश होत होती, चिडचिड करत होती. आज  मात्र भराभर कामं आटपून एखादा चित्रपट बघायचा मनात होतं. त्याच्याआधी जेवणाचा घोळ आटपला  की मग निवांतपणा मिळाला असता. जेवताजेवता शुभमचं काहीतरी निघालंच.
"तुम्ही विसरलात का?"
दोघांनी प्रश्नार्थक नजरेने  पाहिलं.
"पुढच्या आठवड्यात नेहाच्या घरी जायचं आहे. दोघं मिळून एका स्पर्धेसाठी पोस्टर करणार आहोत." आई, बाबांनी एकमेकांकडे पाहिलं तेव्हाच त्याच्या लक्षात आलं की नेहाला भेटायला मिळेलच असं नाही.
"हे बघ ! फोन, ऑन लाइन चॅट इथपर्यंत ठीक. प्रत्यक्षात भेटणं म्हणजे जरा अतीच होतंय." बाबाचं होतंय तोच आईने विचारलं.
"नेहाच्या आईची संमती आहे?"
शुभमने नुसतीच मान हलवली.
"अडनिडं वय आहे तुमचं. असे भेटायला लागलात आणि काही विपरीत घडलं तर सगळं महागात पडेल."
"थांब मी सांगतो स्पष्ट."  बाबाने एकदम मुद्द्यालाच हात घातला.
" नो टचिंग, नो सेक्स. ते इंग्रजी चित्रपटात दाखवतात तसे बेसबॉल सारखे फर्स्ट-सेकंड-थर्ड बेस असलं काही व्हायला नको."
"गॉट इट डॅड!" शुभम चांगलाच संकोचला.
"नाही ऐक. तुझ्यामुळे ती मुलगी प्रेग्नंट राहिली तर...  एवढाच विचार कर. दोघांच्या आयुष्याचा खेळखंडोबा होईल. शिक्षण, करिअर यावर लक्ष केंद्रित करायचं वय आहे हे. तुम्हाला दोघांनाही पुढे काय करणार आहात ते माहीत नाही."
"मी आर्किटेक्चर साठी प्रयत्न करणार आहे. तिलाही तेच करायचं आहे."
"तसं नाही रे. हे सगळं होईलच की नाही हे कुठे ठाऊक आहे तुम्हाला? तुमची मैत्री किती दिवस टिकणार हे ही माहीत नाही. कॉलेजसाठी कदाचित दोघं वेगवेगळ्या गावात असाल. भविष्यात एकमेकांबद्दल आकर्षण राहीलच असंही नाही. मैत्रीपर्यंतच संबंध राहू दे, हे सांगायचं आहे आम्हाला."
"ठाऊक आहे हे सगळं. पोस्टर करायचं म्हणून भेटणार आहोत आम्ही." शुभमला दोघांचाही राग यायला लागला.
"ते ठीक आहे. पण कधी ना कधी हे बोलायचंच होतं ते या निमित्ताने सांगतोय."  जास्त न ताणता दोघांनी आटोपतं घेतलं. खोलीत येऊन तो तसाच बसून राहिला. किती स्पष्टपणे बोलले ते त्याच्या आणि नेहाच्या मैत्रीबद्दल. संभाषण आठवूनही त्याचे कान लाल  झाले. अवघडच जातं आई वडिलांकडून हे  असलं  ऐकायला. त्यापेक्षा आईला सांगायला हवं, पत्रच लिहीत जा. त्यातून तिच्या  लहानपणीच्या गमतीजमती समजतात, भारत कसा आहे, होता तेही समजतं. आईच्या पत्रातलं जग अद्भुत असतं हे त्याने स्वत:शीच कबूल केलं.

शुभम तिथून गेला तरी तिच्या मनात काही ना काही घोटाळत होतच. आधीच्या पत्राबद्दल शुभमच्या प्रतिक्रिया तिला कळल्या  नव्हत्या. पण कुठे नाराजीचा सूरही दिसला नव्हता वागण्याबोलण्यातून, हेच खूप होतं. किती लेखातून, टी.व्ही. वरच्या कार्यक्रमातून वाढत्या वयातल्या मुलांशी कसं वागावं हे ती ऐकत होती, वाचत होती. पालकांनी पालकच राहावं, उगाचच मित्र होण्याचा प्रयत्न करु नये, हे कुठेतरी वाचलेलं तिला फार आवडलं होतं. ती ते अमलात आणायचा प्रयत्नही करीत होती. तो  स्पष्ट काही सांगत नाही तोपर्यंत ती लिहीत राहणार होती. आणि काही नाही तर बालपणातल्या, शाळा, महाविद्यालयातल्या आठवणी लिहिताना पुन्हा एकदा तिला तरुण झाल्यासारखं नव्हतं का वाटत? शुभमला मराठी वाचण्याचा सराव होईल. पत्रलेखनातून खूप काही साध्य होईल याचा भरवसा वाटत होतं तिला. हात धुऊन ती उठलीच. ऑफिसरुममध्ये जाऊन तिने कागद पुढे ओढला.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
शुभ्या,
 कशी वाटतात माझी पत्रं तुला? आलं का नीट मराठी वाचता? तसं आज सेक्सबद्दल स्पष्ट  बोललोच आम्ही तुझ्याशी. तरी मुद्दाम लिहितेय. आम्ही वयात येताना असं काही कुणी सांगणारं नव्हतं. आईने थोडंफार सांगितलं होतं पण पुढच्या स्वाभाविक येणार्‍या गोष्टी मनमोकळेपणे नव्हतो बोललो. प्रश्न होते ते मनातच राहिले. आता खूप माहिती वेगवेगळ्या माध्यमातून मुलांना समजते. आम्ही तुझ्याएवढे असताना नुकतंच दूरदर्शन सुरु झालं होतं. पण त्या वेळेस टी.व्ही. वर नसती प्रलोभनं नव्हती. चित्रपटांमध्येही उत्तान, सवंग दृश्यं नसायची. त्यातून आम्ही अमेरिकेत  कुठे वाढत होतो? अरे, पण आजकाल सगळी म्हणतात की मुलं भारतात वाढवण्यापेक्षा इथेच नीट वाढतात. खरं असेल का हे?  मी हे तुला लिहितेय कारण तुम्हा मुलांना हे धडे देताना कुठेतरी सारखं मनात असतं की त्यापेक्षा भारतात असतो तर बरं झालं असतं की काय? भारतात सुट्टीत गेलं की आपल्याला बदलत चाललेल्या त्या त्या भागाचं तसं वरवरचंच चित्र दिसतं. आम्ही सोडून आलो तेव्हाचा भारत आम्ही तुमच्या डोळ्यासमोर उभा करतो. प्रत्यक्षात  बदललेला भारत आम्हाला तरी कुठे कळतो? तुम्ही देखील आमच्याकडून ऐकलेला भारत शोधत राहता. असे बदल  होतच राहणार. जगात कुठेही गेलं तरी प्रलोभनांपासून दूर राहणं सोपं नाही. ते तुला जमावं एवढीच इच्छा -   तुझी आई .                                                                                                                                                                  

                                                                                              तुझी आई

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

क्रमश:

पूर्वप्रसिद्धी - लोकसत्ता-व्हिवा- "ओऽऽऽड्यूड" लेखमालिका

क्षितीज - भाग 3

सकाळी जाग आली तेव्हा खिडकीतून ऊन आत डोकावत होतं. आज शुभमला आवडत्या गोष्टी करायला खूप वेळ होता. लॅपटॉप चालू करुन त्याने शेअरचे भाव बघितले. गेल्या महिन्यात शेअरची घसरण झाल्यावर शुभमच्या मनात पैसे गुंतवायचं आलं होतं. आईकडून फक्त दोनशे डॉलर्स मिळाले होते मुश्किलीने. पण  बाबांच्या मध्यस्थीने अखेर पाचशे डॉलर्स गुंतवायला मिळाले. त्याला एकदा ते तंत्र जमलं की बाबा आणखी पैसे द्यायलाही तयार होते. शाळेत शिकलेला इ-ट्रेडिंगचा धडा प्रत्यक्षात अनुभवता येणार म्हणून शुभम खुष होता. बाबांच्या मदतीने खातं उघडलं आणि त्याला शेअरच्या वर खाली होणार्‍या भावांनी वेडच लावलं. आत्ताही त्याने  शेअरचे भाव चढलेले बघितले तसा उत्साहाने तो खाली धावला.
"मी कंपनी उघडतोय."
आईने लक्ष दिलं नाही, तसं पुन्हा त्याने तेच म्हटलं. प्रश्नार्थक चेहर्‍याने तिने नुसतंच त्याच्याकडे पाहिलं.
"बघ आत्ता शेअर विकायचे असतील तर प्रत्येक व्यवहाराला पंधरा डॉलर्स देतो आपण. मी आणि माझे दोन मित्र सल्लागार म्हणून  काम सुरु करु. प्रत्येक व्यवहारासाठी सात डॉलर्स. म्हणजे निम्म्या पैशात."
"अरे आत्ता कुठे शेअर्सची खरेदी, विक्री शिकतो आहेस. आणि एकदम कंपनी? अभ्यासाचं काय मग?"
"ते करुनच. आणि कंपनी सुरु करणं एकदम सोपं असतं. दोनशे डॉलर्स लागतात. जाहिरातदारांकडून पैसे मिळवायचे. शाळेतल्या डेका क्लबमध्ये आम्हाला बिझनेस प्लॅन शिकवतात. तो काल्पनिक असतो  आणि हा  प्रत्यक्ष असेल एवढंच."
"पण जाहिराती मिळवणं इतकं सोपं नसतं राजा!"
"आम्ही सगळा आराखडा दाखवू ना त्यांना. आणि नाहीच तर मग आत्ता स्वतःचेच थोडे थोडे पैसे घालावे लागतील."
"पण पैसे गुंतवायला तुमचा सल्ला कोण घेईल? किती लहान आहात तुम्ही वयाने."
"वय कशाला सांगावं लागेल. आमची वेबसाईट असेल."
सोळा वर्षाच्या मुलाकडे ती मती गुंग झाल्यासारखी बघत राहिली.
"हे बघ आई, आमचा ह्या बाबतीत खूप विचार झालाय. सुरुवातीला दोन सल्ले फुकट द्यायचे. आमच्या सल्ल्याप्रमाणे पैसे गुंतवले आणि एका वर्षात त्यांना फायदा झाला नाही तर पैसे परत द्यायचे. आणि करारामध्ये तळटीप असेलच की, तुमच्या फायद्या तोट्याला आम्ही जबाबदार नाही म्हणून."
"तू बाबांशी बोल बाबा."
"नाही. मी सगळा बिझनेस प्लॅन बनवणार आहे आणि मगच बाबांना दाखवीन. तू सुद्धा काही सांगू नकोस."
तिने नुसतीच मान हलवली.
"टि. व्ही. वर दाखवतात ना टीनएजर मिल्यिनेयर. तसं व्हायचं आहे मला."
आईच्या आ वासलेल्या चेहर्‍याकडे दुर्लक्ष करत  तो तिथून पसारही झाला. काही सुचेनासं झालं तशी ती उगाचच त्याच्या खोलीत डोकावली. लॅपटॉप चालूच होता. त्याची ई मेल वाचावीत? आलेली, त्याने पाठवलेली.... फेसबुक मध्ये कुणी काय त्याच्याबद्दल लिहिलंय तेही कळेल. तिला नक्की ठरवता येईना. विचारलं कधी की तो स्वतःच दाखवतो मग असं वाचलेलं कळलं तर चिडून बसेल. मनात उलटसुलट विचारांचं आवर्तन चालू होतं. बराचवेळ ती तशीच बसून राहिली. तितक्यात शुभम आलाच.
"तू माझी पत्र वाचतेयस?"
आपण काहीच न केल्याबद्दल मनातल्या मनात तिने स्वतःचीच पाठ थोपटली.
"मी कशाला वाचू?"
"मग माझ्या खोलीत का आलीस?"
तिला एकदम त्याचा राग आला. 'माझी खोली', 'माझी पत्रं'... ही आजकालची मुलं मी, माझं हेच करत राहतात. आवंढा गिळत तिने वादाला तोंड फुटणारे शब्द गिळून टाकले.
"तुला तुझ्या कंपनीबद्दल विचारायचं होतं. पण तू पळच काढलास. सुचेनासं झालं काही म्हणून बसले इथे येऊन. खास कारण काहीच नाही."
"मी धावायला जातोय आता. आल्यावर विचार मला तू काय विचारायचं आहे ते." तिने नुसतीच मान हलवली.
"तुला बघायचं आहे माझं फेसबुक?"
"काय?" आज धक्क्यावर धक्के द्यायचं ठरवलं असावं शुभमने असंच तिला वाटायला लागलं.
"बघ ना. आणि ई मेल वाचलीस तरी चालतील. दाखवू तुला कसं बघायचं ते?"
"मला माहीत आहे. माझं ट्‌वीट्‌रचं अकाउंट आहे."
"का‍ऽ‍य?" शुभम अवाकच झाला.
"बरोबर ऐकलंयस तू. फेसबुक आता जुनं झालं. लोकं हे नवीन वापरायला लागले आहेत. दाखवू का तुलाच?"
"ग्रेटच आहेस. पण नको. मला फेसबुकच आवडतं." तो धावायला निघून गेला. तिने मग त्याने परवानगी दिलीच आहे म्हणून  थोडीशी पत्र वरवर चाळली. विशेष काही नव्हतं. बाजूच्याच ड्रॉवरमधला कागद तिने ओढला आणि भरभर विचार कागदावर उमटायला लागले.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
शुभु,
कमालच केलीस तू. एकदम खुले आम खजिना उघडून ठेवलास माझ्यासमोर. मित्र मैत्रिणींना लिहिलेली पत्र आई-वडिलांनी वाचलेली कुणालाच आवडत नाहीत आणि तू एकदम मेहरबानच झालास. माझं पत्र वाचून हा फरक का?  ए, हे पत्राचं तुझ्या-माझ्यातलं गुपित आहे बरं का. बाबांनाही मी अजून बोललेले नाही. तू  कंपनी सुरु करायची म्हणतोयस. बाबाला सांगायचं नाही असंही म्हणतोस. पण तुझा तो बिझनेस प्लॅन तयार झाला की तो दाखवून नीट सांगायला हवं  बाबाला. अरे, आम्ही घरातलीच माणसं तुला मागे कशाला खेचू? प्रत्येक गोष्टीतले खाचखळगे पालक म्हणून सांगायला हवेत ना? हे असं लिहायला लागलं की धडधडतं उगाचच. वाटतं सुरु केला की काय उपदेश. पण खूप प्रश्न आहेत तरीही मला तर मीच कंपनी चालू करतेय असं वाटतंय. काय भन्नाट कल्पना सुचतात तुम्हा मुलांना.
आमचं आयुष्य किती वेगळं होतं तुझ्या वयाचे होतो तेव्हा. हायस्कुलला गेल्यावर अभ्यास आणि घोकंपट्टी यातच वेळ जायचा की काय असं वाटायला लागलं आहे. आमचीही डोकी चालायची म्हणा तुमच्यासारखी, नाही असं नाही. पण आमच्या उड्या अर्थात मिल्यिनेयर, बिल्यिनेयर होण्याच्या नव्हत्या. पण तरीही धम्माल असायची. आमचा आनंदही निखळ होता. पण, तुझ्या मनात  नुसता पैसा तर नाही ना? तसं नसावं अशी मनापासून इच्छा आहे.  कारण त्यात यश नाही आलं, तर खचून जायला होईल. त्यासाठी प्रयत्न करताना आलेली मजा विसरुन जाशील. आमचं तसं झालं  नाही कारण इतक्या लहान वयात इतके पैसे मिळवायचे असं ध्येय नव्हतं. आजूबाजूचं वातावरणही तसं  नव्हतं. पण 'आगे बढो' असंच म्हणेन मी. या तरी पत्राला उत्तर पाठव. निदान वाचलंस की नाही हे सांगितलंस तरी पुर. -  तुझी आई                                                                                                                                                                      

ता.क.  मी काही तुझी पत्र वाचली नाहीत. फेसबुकही चाळलं नाही. ट्विटरसाठी मदत हवी आहे का? मी दाखवेन तुला. तूच  तेवढा 'कॉम्प्युटर सॅवी' आहेस असं नाही. तुझी आई पण तुझ्या सवाई आहे. मजा करतेय रे. तुझ्या भाषेत सांगायचं तर ’जस्ट  किडींग’.

क्रमश:

पूर्वप्रसिद्धी - लोकसत्ता-व्हिवा- "ओऽऽऽड्यूड" लेखमालिका

क्षितीज - भाग २

पत्र पलंगावर टाकून तो उठला. थोडावेळ ते त्याच्या मनात घोळत राहिलं पण संध्याकाळपर्यंत पत्राची पुसटशी आठवणही त्याच्या मनात राहिली नाही. नंतर सुट्टीचे दोन दिवस कसे गेले तेही समजलं नाही. सोमवारी शाळा सुटल्यावर घामाघूम होवून शुभम उभा होता बाबाची वाट पहात. चार मैल धावून  अंगातलं त्राण नाहीसं झालेलं. भरीला अचानक पडलेल्या थंडीमुळे डोकं दुखायला लागलं होतं.  इतक्यात रांगेत उभी असलेली टोयोटा त्याला दिसली. त्याने हात हलवला तसं बाबाने रांगेतून थोडीशी बाहेर काढत गाडी पुढे  आणली. गाडीत बसल्यावर एकदम त्याला  आईने लिहिलेलं पत्र आठवलं. पुन्हा वाचायचं ठरवलं होतं पण जमलंच नव्हतं. पाण्याची बाटली तोंडाला लावत शुभमने सकाळी बसमध्ये घाईघाईत खिशात ठेवलेला तो चुरगळलेला कागद काढला.
"आई किती छान लिहिते."
"काय लिहिलंय एवढं?" बाबाची उत्सुकता  चाळवली.
"पत्र!".
"कुणाला?"
 "मला."
"तुला आणि पत्र?" बाबाला आश्चर्यच वाटलं. त्याला वाटलं होतं काहीतरी छानसा सुविचार वगैरे असेल लिहिलेला. एकदम पत्र म्हणजे जरा नवलच.
"हो का, त्यात काय?"
"अरे घरातल्या घरात कशाला लिहायचं ते पत्र? बोलू शकते की ती."
"हो. पण आपण तिला बोलू देत नाही असं वाटतं तिला."
बाबा  हसायला लागला.  शुभम शांतच होता.
"मला दे ना वाचायला. कळू दे तरी काय लिहिलंय तिने लाडक्या लेकाला."
"गाडी चालवताना कसं वाचशील. आणि ते मला लिहिलंय."
"तर काय झालं? दे की. नाहीतर तू वाचून दाखव."
"देतो आणि मला नीट समजावून सांग तिला काय म्हणायचं आहे ते. एकदा वाचलंय मी पण कळलं नाही नीट."
त्याने नाईलाजानेच ते पत्र बाबाच्या हातात दिलं. आईला हे कळलं तर पुढचं पत्र तो बाबाला वाचायला देणार नव्हता.

घरी पोचल्या पोचल्या बॅकपॅक भिरकावत शुभम त्याच्या खोलीत धावला. हायस्कुलमध्ये आल्यापासून त्याचं क्षितिज विस्तारलं होतं.  आत्तापर्यंत  छोट्या मोठ्या स्पर्धांमध्ये तो भाग घेत होता. पण आता जे काही करायचं  ते महाविद्यालयात प्रवेश मिळवण्याच्या दृष्टीने. नववी ते बारावी सगळ्या विषयात चांगले गुण तर पाहिजेतच पण वाचनालय, वृद्धाश्रम, अपंग मुलांना मदत अशा ठिकाणी कामं  केली की त्याचे गुण, स्पर्धांमधून मिळवलेली बक्षिसं, आणि पुढच्या वर्गातले विषय आधीच करण्याची धडपड. महाविद्यालयं प्रवेश  देताना या गोष्टी बघतात. अभ्यास एके अभ्यास करुन नाही चालत चांगल्या महाविद्यालयात प्रवेश मिळवायचा तर.  विचार मनात थैमान घालत होते. अंगावरचे कपडे पलंगावर भिरकावत त्याने लॅपटॉपचं बटन दाबलं. जी. मेल, फेस बुक, आय-एम, सुरु  केलं. शाळेच्या संकेतस्थळावर चाचणी परीक्षेचे गुण पहायचे होते, ट्रॅकमध्ये (धावण्याचा सराव) कुठल्या नंबरवर आहोत ते बघायचं होतं. तितक्यात आय-एम वर नेहाचे शब्द यायला लागले.
"हाय"
"हॅलोऽऽऽ, ब्रेकींग न्यूज.... माझ्या आईने पत्र लिहिलंय मला."
"अं...? का पण. एकाच घरात तर राहता ना? बोलत नाही का तुम्ही एकमेकांशी?"
"मी वाद घालतो, ऐकत नाही म्हणून लिहायचा मार्ग शोधलाय तिने"
" कशाबद्दल लिहिलंय?."
"तेच गं ते. तू सांगितलेलं, परागच्या ड्रग डीलींग बद्दल. आता मलाही वाटायला लागलंय सांगावं की काय त्याच्या घरी जाऊन."
"ओ. एम. जी. (ओ माय गॉड) आर यु गोईंग मॅड? तो आणि त्याचे ते ड्रग डीलर्स मारुन टाकतील तुला."
"हो, पण त्यांना कळायला तर हवं  आणि माझं नाव नको त्यात गुंतलं जायला."
" पण आपण हे कशाला बोलत बसलोय आय-एम वर. तू म्हणतोस माझ्याशी बोललं की डायरी लिहिल्यासारखं वाटतं. मग  सांग ना दिवसभरातल्या गोष्टी."
शुभम मग बराचवेळ त्या पत्राबद्दलच बोलत राहिला. आईने तिचं चुकलं हे कबूल केलं होतं त्या पत्रात, त्यातच तो खूष होता. नेहाही कुतूहलाने ऐकत होती.
"बरं आपल्याला पोस्टर करायचं आहे एकत्र. लक्षात आहे ना." आईच्या पत्रातून तो बाहेर आलाय असं वाटल्यावर तिने विचारलं.
"भिती वाटतेय घरात सांगायला. तू विचारलं आहेस आईला?"
"हो."
"मी विचारुन सांगतो."
"बरं, बाय."
"बाय."
शुभमला बरेच मित्र ऑनलाईन दिसत होते. पण अभ्यासाकडे वळायला  हवं  होतं.

क्रमश:

पूर्वप्रसिद्धी - लोकसत्ता-व्हिवा लेखमालिका: ओ ड्युऽऽड 

क्षितीज - भाग १

अमेरिकेतील  शालेय जीवनावर आधारित लेखमालिका मी लोकसत्ता - व्हिवासाठी लिहिली होती.  इथल्या शाळकरी मुलांचं जीवन वास्तवात बहुतांशी  कसं आहे हे मांडण्याचा प्रयत्न म्हणजे ही लेखमालिका. माझ्या नवीन मित्रमैत्रिणींसाठी.
                       *************************
परागला विचारु का नको अशा संभ्रमातच शुभम गाडीत बसला. इकडचं तिकडचं बोलणं झालं आणि एकदम शुभमने विचारलं.
"तू ड्रग डिलिंग करतोस?" त्याच्या दृष्टीने ही आजची ताजी खबर होती. परागचा चेहरा कावरा बावरा झाला. घाबरुन त्याने समोर  बघितलं. रेडिओच्या आवाजात बाबांनी काही ऐकलं असेल असं वाटत नव्हतं.
"स्टुपिड! तुला कुणी सांगितलं?" रुक्ष स्वरात त्याने विचारलं.
"नेवर माइंड" शुभमला त्याला कुणाकडून हे समजलं ते सांगायचं नव्हतं.
"मग मलाही तू उगाच काहीतरी विचारु नकोस." परागच्या घोगर्‍या पण ठाम आवाजाने शुभमच्या अंगावर काटा आला. तो गप्प  झाला. रेडिओचा आवाज गाडीत घुमत राहिला. दोघांच्या घरातलं कुणी ना कुणी, आळीपाळीने त्यांना एकत्र शाळेत आणायचं, सोडायचं. कधी खूप गप्पा नाही तर मग काहीच नाही. त्यामुळे त्या शांततेतही थोडं अवघडलेपण सोडलं तर फार वेगळं काही नव्हतं. परागच्या बाबांनी गाडी दारासमोर उभी केली. त्यांचे आभार मानून शुभम घरात शिरला. समजलेली बातमी घरात सांगायची की नाही हे त्याला ठरवता येईना. तरीही आत आल्या आल्या त्याच्या मनातला अस्वस्थपणा बाहेर पडलाच. आई लगेच म्हणाली,
 "आपण परागच्या घरी सांगितलेलं बरं."
"काय?"शुभमला कुठून या फंदात पडलो असं झालं.  बाबांनी समजल्यासारखं म्हटलं.
"केवढी घाई करतेस प्रतिक्रिया व्यक्त करायला? असं सांगून कसं चालेल लगेच. काही ठोस पुरावा आहे का आपल्याकडे, आणि  त्याचे आई वडील त्याला विचारणार, तो शुभमला जाब विचारेल, त्यातून नेहाही मधल्यामधे अडकेल, परागवर राग काढेल ती."
आई एकदम गप्प झाली.  शुभमच्या लगेचच  लक्षात आलं. बाबा तिला कधीही म्हणतो ना, फार घाई करतेस प्रतिक्रिया व्यक्त  करायला ते अजिबात आवडत नाही तिला. थोडावेळ तसाच गेला.
 "मी काय लगेच धावलेले नाही सांगायला. नुसतं माझं मत व्यक्त करतेय. आपल्याला माहीत असून त्याच्या पालकांना अंधारात  ठेवलं, तर त्या मुलाचं आयुष्य नाही का फुकट जाणार? पुन्हा तसं काही झालं तर आपण आधीच सांगायला पाहिजे होतं असं  वाटत राहणार."
त्या दोघांचं चांगलंच वाजणार हे लक्षात आलं शुभमच्या. ही घरातली खासियतच. एक सांगायला जायचं, तर दुसरंच सुरु होतं  आणि शेवट काहीतरी तिसराच.
कसं वागायचं घरात तेच त्याला कळेनासं झालं होतं. वाद रंगण्याची चिन्ह दिसतायत म्हटल्यावर शुभम सटकलाच तिथून.
सहावीत गेल्या गेल्याच त्याने ऐकलं होतं की माध्यमिक शाळांमध्ये बरीच मुलं ड्रग्ज घेतात, विकतात. घरात सतत तीच काळजी.  तशी शाळा चांगल्या वस्तीतली. पण बंदुका, शारीरिक संबंध आणि ड्रग्ज या तीन प्रश्नांनी सगळ्यावर मात केली होती. या गोष्टींशी  कुठली वस्ती, शाळा याचा काही संबंध नाही हे कुणाच्या का लक्षात येत नाही हेच त्याला समजत नव्हतं. एकदा याच  नावाजलेल्या शाळेतल्या बाथरुममध्ये दोन मुलांनी हात बॉम्ब फोडलाच की. थोडं घाबरायला झालं, पण तसं चित्तथरारकच होतं.  असलं धाडस काही सोपं नाही. पुन्हा पुढचे तास झालेच नाहीत.  पोलिसांनी ताबडतोब त्या दोन मुलांना ताब्यातही घेतलं. शाळेतून  प्रत्येक मुलाच्या घरी काय झालं ते सांगणारा फोनही गेला. तेवढी एकच घटना त्या तीन वर्षात. नेमकी ती मुलं वर्गातलीच  निघाली. मग काय, आईला  भारतीयांच्या पाटर्यांमध्ये, त्या 'डॅम बोअरिंग' लोकांना सांगायला एक किस्साच मिळाला होता वर्षभर.  कधी कधी तर तेच तेच विचारायची, तेव्हा वाटायचं माझी काळजी म्हणून विचारते की मैत्रिणींना सांगायला? पण अशा गोष्टी जे  करतात ते लपून छपूनच. सहजासहजी नाही कळत काही. ड्रग डिलिंगबद्दल गप्पा होतात पण कुणालाच ते कोण आणि कसं करतं  ते नव्हतं कळलं. आता हायस्कुलमध्ये आल्यावर खूप मुलांची नावं माहीत झाली आहेत. त्यात आईच्या मते चांगल्या वर्तणुकीची  असणारी 'देसी' नावंही काही कमी नाहीत. पण ते घरात सांगितलं की पहिला प्रश्न -
"तू नाही ना घेत?"
"बघ हं. आमचं असतं लक्ष. नाहीतर कानावर येतं इथून तिथून."
"अरे, तुम्ही मी स्वतःहून सांगायला पाहिजे अशी अपेक्षा करता आणि त्याचवेळी कानावर येईलच कुठूनतरी अशी का धमकी देता? मला असं काही व्यसन असेल तर मी कशाला नावं सांगितली असती?"
"आवाज नको वाढवू. समजलं आम्हाला"
संपला संवाद. कधी चुकूनसुद्धा आमचं चुकलं, यु आर राईट. असं  म्हणणार नाहीत.
लॅपटॉपवर शुभमची बोटं धडाधड पडत होती.  त्या तिघांचे संवाद आत्ताच समोर घडल्यासारखे त्याने शब्दांतून उभे केले. नेहाला एकदा दिवसभरात काय घडलं ते सांगितलं की त्याला वेगळी डायरी लिहायची गरजच उरत नव्हती. लॅपटॉपच्या पडद्यावर तो  नजर खिळवून होता. कधी एकदा नेहाची प्रतिक्रिया त्या छोट्याशा चौकोनी पडद्यावर वाचू असं झालं होतं.
"ओ माय गॉड! ड्यूड!.... दीज ग्रोन अप्स्‌ ! .... तू तरी कशाला सांगितलंस पण?"
"ए, तुला माहीत आहे ना मी सगळं सांगतो घरात. बाहेरुन गोष्टी कळल्या की वैतागतात दोघं. माझ्याकडूनच समजलं की रागवत नाहीत, समजून घेतात. तू मला आवडतेस ते स्पष्ट सांगितलं म्हणूनच बोलायला मिळतं आपल्याला हे विसरु नकोस."
"हो माझी आई सारखी सांगते. आम्ही विरोध करत नाही याचा अर्थ तुम्हाला उत्तेजन देतोय असाही नाही."
"किती वेळा तेच तेच सांगतात. डोकं उठवतात अगदी."
"जी २ जी (गॉट टू गो). उद्या बोलू आपण. काळजी करु नकोस. लव्ह यू."
शुभमला डोकं एकदम शांत झाल्यासारखं वाटलं नेहाच्या शब्दांनी. हवेत तरंगल्यासारखंही. 'लव्ह यू'  गुदगुल्या झाल्या सारखं  गालात हसत, पुटपुटतच त्याने पलंगावर अंग टाकलं. नेहाशी ऑनलाईन गप्पा हीच त्याची डायरी. मनातलं तिला कळलं की डायरी  लिहून झाल्यासारखा तो शांत व्हायचा.
शुभमला जाग आली ती एकदम दहा वाजता. घरात शांतताच होती. शनिवार. यापेक्षा जास्त वेळ लोळत काढला तर खालून आई  ओरडणार याची त्याला खात्री होती. आळसावत त्याने पांघरुण झटकलं. घडी करता करता झटकलेल्या पांघरुणातून पडलेल्या पाकिटाने तो आश्चर्यचकित झाला. इथे कुणी आणून ठेवलं आणि कुणासाठी?
* * * * * * * * * * * * * * * * * * * *
प्रिय शुभम,
    आश्चर्य वाटलं ना पत्र पाहून? काल एकदम ताडकन तोडूनच टाकलंस तू. बाबाची आणि माझी वादावादी सुरु होणार हे लक्षात आलं  आणि वैतागलास ना? ठरवलं होतं तू शांत झाल्यावर तुझ्याशी बोलायचं. पण पुन्हा आपलेच वाद सुरु होतात. म्हटलं घरातल्या घरात अगदी छोटीशी चिठ्ठी लिहावी. काल खरंच भिती वाटली मला. ड्रग्ज, बंदुकांचा सर्रास वापर, टीन एज प्रेग्नंसी या इकडच्या शाळांमधल्या समस्या ठाऊक आहेत रे, पण पक्की खात्री असते ना की आपली 'देसी' मुलं यात अडकणारच नाहीत. शाळांमध्ये  तरुण मुलं बेछूट गोळीबार करतात, निष्पाप मुलं प्राणाला मुकतात, मुलांचा सुरक्षिततेवरचा विश्वास नष्ट होतो, आयुष्यभर अशा घटनेचे व्रण मनावर कोरलेले राहतात. आपल्या मुलांच्या शाळेत हे असलं काही होणार नाही यावर ठाम विश्वास असतो प्रत्येकाला.  पण तरीही असं कुठेही घडलेलं ऐकलं की पोटातला गोळा कितीतरी दिवस जात नाही. आपण इतक्या चांगल्या वस्तीत राहतो तरी  तुझ्याच वर्गातल्या त्या दोन मुलांनी शाळेतल्या संडासात प्रयोग म्हणून हातबॉम्ब फोडण्याचा प्रकार केला होता ना? त्यातच अचानक अगदी शेजारचाच मुलगा आणि तोही भारतीय; ड्रग डिलिंग करायला लागलाय हे समजतं तेव्हा नको का त्याच्या पालकांना जागृत करायला? परागची आई तर मला सारखी भेटते. मुलाबद्दल कौतुकाने काही सांगायला लागली की वाटतं सांगावं तिला, निदान काही  सूचित तरी करावं की आपण फार भ्रमात असतो आपल्याच मुलांबद्दल. पण नुसतं सांगायला हवं म्हटल्यावर आपल्या घरात  झालेला गोंधळ आठवतो. काय करायला हवं तेच कळेनासं झालंय. माझं चुकलंच. आधी तू काय बोलतोस ते पूर्ण ऐकायला पाहिजे  होतं. बघ मला एवढंच सागांयचं होतं. तुझ्याशी बोलल्यासारखंच वाटतंय. माझ्या मनातलं पूर्णपणे तुला समजलं त्याचं समाधानही. नाहीतर मध्ये मध्ये तू इतका बोलतोस ना. मी लिहिलंय ते पटतंय का ते नक्की सांग. --- तुझी आई
ता.क. एवढं सगळं असलं तरी हेवा वाटतो मला, तुला इथल्या शाळेत शिकायला मिळतं त्याचा. किती साधनं उपलब्ध आहेत  रे तुम्हाला शाळेतून. आणि भविष्यात काय करायचं त्याच्या मार्गदर्शनासाठी शाळाही किती तत्पर असतात. नकळत भारतात आम्ही शिकत होतो तेव्हाचं शिक्षण आणि इथल्या शिक्षण पद्धतीची तुलना सुरु होते, गळेकापू स्पर्धा, सतत बाकीच्या मुलांचे दिले जाणारे दाखले, हुशार, ढ, बर्‍यापैकी असं नावासमोर झालेलं शिक्कामोर्तब इत्यादी इत्यादी. तो एक वेगळाच विषय आहे. ए, पण आमच्याच एका शिक्षकांमुळे मी लागले लिहायला. ते नंतर सांगेन कधीतरी, एकदा तू पत्र वाचतो आहेस ही कल्पना आली की. नीट वाच हं मी काय लिहिलं आहे ते.

                                                                                                                               क्रमश:

पूर्वप्रसिद्धी - लोकसत्ता व्हिवा - 'ओ ड्युऽऽड’ ही लेखमालिका 

उमेद हरवलेली मुलं.....

साहिलच्या चेहऱ्याकडे पाहून त्याच्या आईला गलबलून आलं. पुन्हा तेच. काय केलं की हे थांबेल हेच समजत नव्हतं.   गेला महिनाभर सातवीतला साहिल शाळेतून  आला की त्याचा अस्वस्थणा, चिडचिड, आदळआपट यातून त्याला बाहेर कसं काढायचं ते  पालकांना उमजत नव्हतं. आजूबाजूला घडणाऱ्या, वर्तमानपत्र, दूरदर्शनावर पाहिल्या जाणाऱ्या आणि भारतीयांच्या बाबतीत असं काही घडत नाही असा समज असणाऱ्या या गोष्टी आता त्यांच्याही घरात  शिरल्या होत्या.   मुल चिडवतात, गे, फॅगेट, स्टुपिड इंडियन, गो बॅक टू इराक,   गळा आवळू आम्ही तुझा, लांब राहा आमच्यापासून, विचित्रच आहेस असं एक कुणीतरी म्हणतं आणि बाकीचे त्याला साथ देतात. हळूहळू तो एक समुदाय बनतो आणि साहिल एकटा पडत जातो.  
साहिलला शाळेत जावंसच वाटेना. सकाळ झाली की पोट दुखणं, उलटीची भावना काही ना काही कारणं काढून शाळा नको हेच टुमणं.   सुरुवातीला दुर्लक्ष कर, त्यांच्या भानगडीत पडू असंच म्हटलं पालकांनी.   पण ह्या प्रकाराने कळस गाठल्यावर त्याच्या आईने  शिक्षकांना पत्र लिहिलं, ते त्यांनी मुख्याध्यापकांना दाखवलं.   चिडवणाऱ्या  मुलांना मुख्याध्यापकांनी बोलावून समज दिली असावी कारण  हळूहळू हा प्रकार कमी झाला.   त्यातल्या एका मुलाने तू चुगली का केलीस असं  दरडावून विचारलं साहिलला, त्यावरून त्या मुलांना शाळेकडून समज मिळाली असावी असा पालकांचा अंदाज. साहिलचे पालक सुटकेचा श्चास सोडतायत तोच एका मुलाने मी तुला मारून टाकेन असं फेसबुकवर लिहिलं, साहिलनेही त्याला उत्तर म्हणून तसंच काहीतरी लिहिलं. प्रकरण दोघा मुलांच्या पालकांपर्यंत पोचलं. साहिलच्या पालकांनी त्याला फेसबुकवर जायलाच बंदी घातली.   आता सारं मार्गाला लागलं आहे असं साहिलच्या पालकांना वाटतं.
अशीच आणखी एक घटना. इथेच जन्म झालेली सानिका. तिचं पाचवीपर्यंतचं शिक्षण झालं आणि पालकांनी भारतात परतायचा निर्णय घेतला. काही कारणाने तीन वर्षांनी ते परत आले तेव्हा सानिकासाठी सारंच बदललं. मुख्य म्हणजे बोलण्याची पद्धत (अॅक्सेंट). तिच्या उच्चारांची टिंगल होई.   आधीच्या मैत्रिणीचं वर्तुळ बदललेलं,   वर्गातल्या मुलींचे गप्पाचे विषय तिला बाजूला पाडत.   नववीतली सानिका एकटेपणाला तोंड देत प्राप्त परिस्थितीशी जुळतं घ्यायला शिकते आहे.   तिच्या भावाला शाळेच्या बसमध्ये मेक्सिकन मुलं त्रास देत जसं साहिलला चिडवलं जाई  तसाच काहीसा  प्रकार. त्याबद्दल त्यांनाही शाळेकडे तक्रार करावी लागली.
सुदैवाने यातून या दोन्ही मुलांसाठी मार्ग काढता आले. पण कुठल्या तरी कमकुवत क्षणाला ज्या मुलांना आयुष्यं अर्ध्यावर संपवणं हाच मार्ग सुचला अशा घटना कितीतरी.   वेदनेला संपवून टाकण्याचा अखेरचा मार्ग. गेलेला जीव सुटतो, मागे राहिलेल्यांसाठी उरते ती अश्वत्थाम्याची वेदना आणि अनुत्तरित प्रश्नाची सोबत. अशाही परिस्थितीत काहीवेळेला आत्महत्या केलेल्या मुलांचे पालक विलक्षण,   अनाकलनीय वाटणारी पाऊल उचलतात, स्वत:ला सावरत पोटच्या मुलांच्या आत्महत्येला कारणीभूत झालेल्या मुलांनाही क्षमा करतात.   त्यातल्याच ह्या काही जीवनकथा....
धाय मोकलून तिने रायनच्या बाबांना मिठी मारली. पण तिला जवळ घ्यायला त्यांचे हात पुढे होईनात. चीड, दु:ख, पराभव अशा भावनांचा कल्लोळ मनात उडालेला. सातवीतल्या त्या मुलीचा शोक खोटा नाही हे पटत होतं पण समजून घेणं जड जात होतं. त्यांच्या मुलाच्या मृत्यूला कारणीभूत झालेल्या त्या मुलीच्या थाडथाड थोबाडीत द्याव्यात ही आंतरिक ऊर्मी त्यांनी कशीबशी आवरली. आपल्या भावनांवर काबू मिळवत त्यांनी तिला हळुवारपणे थोपटलं. तिला भेटण्याचा निर्णय चुकीचा नव्हता या समाधानाने त्यांच्या डोळ्यांतून अश्रू आले. मनातून त्यांना खात्री होती की असा काही परिणाम होईल याची तिला कल्पना असती तर तिने हे केलंच नसतं. ते तिला समजावं म्हणूनच ही भेट होती.   तिने हेतुपुरस्सर हे केलं नाही याची त्यांना खात्री आहे, हे त्यांनी त्या मुलीला समजावून सांगितलं. हुंदक्यांनी गदगदणाऱ्या मिठीतून तिचं दु:ख आणि पश्चात्ताप त्यांना कळत होता. कळत नव्हतं ते हेच की या एवढय़ाशा लहान जिवांमध्ये कुठून येत असावा हा क्रूरपणा? आणि का? का वागतात ही मुलं अशी? आज त्यांना दोन गड सर करायचे होते. आणखी एका मुलाला भेटायचं होतं. रायनच्या आत्महत्येला कारणीभूत असलेल्या दुसऱ्या मुलाला. अपेक्षेप्रमाणे त्या मुलाचे ओठ घट्ट मिटलेलेच राहिले सुरुवातीला. अगदी निगरगट्टपणाचा कळस वाटावा इतका तो मुलगा गप्प आणि शांत. पण शेवटी रायनचं दु:ख, वेदना त्या मुलापर्यंत पोहोचवणं त्यांना जमलं. त्याने रायनच्या बाबांची क्षमा मागितली ती मनापासून.
रायनच्या आत्महत्येची घटना प्रत्येक पालकाच्या उरात धडकी भरविणारी आहे. पाचवीतला रायन एक दिवस शाळेतून घरी आला तो रडतच. शाळेत चिडवतात म्हणून तो रडतोय हे समजल्यावर कोणतेही पालक करतील तेच रायनच्या आई-बाबांनी केलं. त्याला दुर्लक्ष करण्याचा सल्ला दिला. बाबांनी समजावून सांगताना म्हटलं, ‘नुसते शब्दच तर आहेत. मनावर नाही घ्यायच्या अशा गोष्टी. ’ रायनने तेच केलं पण चिडवण्याचे हे प्रकार चालूच राहिले. पूर्वीसारखी तीव्रता त्यात राहिली नसावी असं काही कालावधीने घरी वाटायला लागलं; कारण रायन या बाबत घरी फारसा बोलेनासा झाला. तो सातवीत गेल्यावर तर आश्चर्याची गोष्ट घडली. त्या चिडवणाऱ्या मुलांपैकीच एकाशी चांगली मैत्री झाल्याचं रायनने आनंदाने सांगितलं.   हे समाधान फार काळ टिकलं नाही. त्या मित्राने रायन ‘गे’ आहे अशा अफवा ऑनलाइन पसरवल्या. थट्टेच्या जीवघेण्या या प्रकारात खूप मुलं सामील झाली. रायनला कितीतरी अश्लील ई मेल यायला लागली. पण आता रायनने हे घरी सांगणंही थांबवलं होतं. दरम्यान ऑनलाइन चॅटमध्ये त्याची शाळेतल्याच एका मुलीशीही दोस्ती झाली. अस्वस्थ रायनला तिच्याशी ऑनलाइन गप्पा मारणं हाच एक विरंगुळा वाटायला लागला. चिडवणं, अश्लील पत्र यांचा विसर पाडणाऱ्या गप्पा. पण रायनचं हे समाधानही फसवं निघालं.   त्या मुलीने रायनची केलेली फजिती अंगावर शहारा आणते.
त्या दिवशी अतिशय उत्साहाने रायन शाळेत गेला. त्या मुलीशी ऑनलाइन गप्पा झाल्या की त्याला खूप मोकळं झाल्यासारखं वाटायचं. दु:खावर हळुवार मलमपट्टी केल्यासारखे तिचे ते शब्द. हसऱ्या चेहऱ्याने तो तिला भेटायला गेला. मैत्रिणीच्या घोळक्यात उभ्या असलेल्या तिने मात्र त्याला तोंडघशी पाडलं.   तिला त्याच्याशी मैत्री करण्यात काडीचाही रस नाही हे सांगून ती थांबली नाही, त्याच्याबरोबर ऑनलाईन केलेल्या गप्पा म्हणजे ठरवून केलेली  मजा होती हे सांगून  ती खो खो हसायला लागली. तिच्या मैत्रिणी तिला साथ द्यायला विसरल्या नाहीत. त्या हसण्याने, त्यांच्या खिदळण्याने रायन शरमेने चूर झाला. घरी आल्यानंतर ऑनलाइन चॅटमध्ये त्याच्या भावना त्याने व्यक्त केल्या.
‘या मुलीमुळेच आत्महत्येचे विचार माझ्या मनात डोकावायला सुरुवात झाली आहे. ’ त्याच दिवशी त्याने गळफास लावून आपलं जीवन संपविलं. रायनच्या आत्महत्येनंतर त्याच्या आई-वडिलांना त्याची निराशा, वैफल्य या गोष्टी किती टोकाला गेल्या होत्या ते त्याच्या ऑनलाइन अकाउंटमुळे समजल्या. ही घटना आहे २००३ सालातील. आता तर सायबरबुलींगने कळस गाठला आहे. रायनचे बाबा मन मोठं करून सांगतात, ‘शेवटी आपण हे विसरून चालणार नाही की या मुलांची वयं कोवळी आहेत. त्यांच्या कृतीने काय होईल याची त्यांना पूर्वकल्पना असेल तर ही मुलं नक्की असं काही करणार नाहीत. मी माझ्या मुलाच्या मृत्यूला यातल्या कुठल्याही मुलाला जबाबदार धरत नाही. वैफल्यग्रस्तता हेच कारण मी मानतो. चिडवण्यातून आलेलं वैफल्य. खेद याचाच वाटतो की, ते समजून घ्यायला पालक म्हणून आम्ही असमर्थ ठरलो.   पण अशी कितीतरी मुलं आहेत की त्यांना समजून घ्यायला हवं. ’
 चेझला आत्महत्या हा पर्याय पटत नाही. तेरा वर्षांचा हा मुलगाही भेदरलेला, चेहरा बावचळल्यासारखा. पटकन कुणी बावळट असा शिक्का मारून मोकळं होईल असा. प्रसारमाध्यमांसमोर त्याला कसं चिडवतात हे सांगणं म्हणजे त्याने केलेलं मोठं धाडसच. चिडवण्याचा प्रकार तोच ‘गे’, ‘बावळट (लुझर)’ अशा हाका मारणं. आठवडय़ातून एकदा तरी असा प्रकार टोकाला पोचतो आणि त्याच्या आईला शाळेत जावं लागतं. यापुढे मी हे सहन करू शकत नाही हे त्याचं बोलणं त्याच्या आईच्या मनात अनामिक भीती निर्माण करतं. चेझ मात्र म्हणतो की आत्महत्येचा विचार मनात आला तरी त्यातून निष्पन्न काय होणार हा ही विचार डोकावतो. मी माझा जीव गमावून बसेनच पण माझे आई वडील, शाळा आणि मला चिडवणारी ती मुलं सर्वांनाच त्याचा त्रास होईल याची जाणीव होते आणि मी स्वत:ला थांबवतो, अशा कार्यक्रमातून आपलं दु:ख व्यक्त करण्याचं स्पष्टीकरण चेझ देतो.
‘माझी अपेक्षा एवढीच आहे की, मला चिडवणाऱ्या मुलांनी हा कार्यक्रम बघितला तर कदाचित माझ्यावर होणारे परिणाम त्यांना जाणवतील. त्यांचं चिडवणं बंद होईल. माझ्यासारख्या अनेक मुलांची वेदना सर्वांना समजावी म्हणूनच मी हे सगळं जाहीरपणे सांगतोय. ’
पण खरंच समजेल हे त्या मुलांना? मानसोपचारतज्ज्ञांच्या मते जी मुलं चिडवतात त्यांच्यापर्यंत हे पोहोचणं कठीण आहे. कारण त्यांची मानसिकताच हे समजून घ्यायची नसते. कदाचित चेझचा त्रास आणखी वाढेल. चेझच्या हातात आहे ते दुर्लक्ष न करता ठामपणे त्या मुलांच्या चिडवण्याला प्रतिकार करणं, त्यांना थांबवणं. ते तो शिकतोय.
चेझला आत्महत्या हा पर्याय नाही, असं वाटलं तरी जहीमने नेमकं तेच केलं. अकरा वर्षाच्या जहीमला नवीन गावात आल्यावर मुलांनी सामावून तर घेतलं नाहीच. पण तू किळसवाणा आहेस, गे आहेस याचाच भडिमार केला. सुरुवातीला जहीम अतीव दु:खाने त्याला होणारा त्रास घरी सांगत असे. पण हळूहळू हे रोजचंच झालं आणि तो काही सांगेनासा झाला, त्या विषयावर विशेष बोलेनासाच झाला त्यामुळे आता तो रमला असावा असंच घरातल्यांना वाटलं. त्या दिवशीही तो घरी आला ते प्रगतिपुस्तक नाचवीत. त्याच्या आईने त्याचे गुण बघून कौतुकाने शाबासकी दिली. तोही खूश झाला. तेवढय़ात त्याच शाळेत जाणाऱ्या त्याच्या लहान बहिणीने काही मुलं त्याला ‘गे’ म्हणून चिडवीत होती त्याचा उल्लेख केला आणि जहीम अस्वस्थ झाला. आईने त्याला समजूत घालून खोलीत पाठवून दिलं. थोडा वेळ तो खोलीत खेळला की सर्व सुरळीत होत असे. काही वेळाने त्याच्याशी बोलण्यासाठी ती खोलीत गेली. समोरच्या दृश्याने तिला काय करावं तेही सुचेनासं झालं. पुढच्या गोष्टी तिने कशा पार पाडल्या त्या तिलाही आठवत नाहीत.
"दार उघडलं तर समोर होतं गळफास लावून घेतलेलं माझं बाळ. " तिचं बाळ म्हणणं, त्याच्याबद्दल बोलताना तो अजूनही या जगात आहे, अशा पद्धतीनेच त्याचा उल्लेख करणं अंगावर काटा आणतं. भूतकाळात डोकावताना जहीमच्या आईला त्याची वैफल्यग्रस्त अवस्था लक्षात येते. शाळेत जायचं नाही, केस विंचरायचे नाहीत किंवा दातच घासायचे नाहीत, असं तो अचानक कधी कधी करायचा. जहीम असा विचित्र वागला की, त्याला बरं वाटत नसावं, असंच तिला वाटायचं. त्याला चिडवायचे ते घरात तो सांगायचाच. नंतर तो त्यावर बोलायचा नाही पण त्यामुळेच तसं काही आता घडत नसावं किंवा तो दुर्लक्ष करायला शिकला असावा, असंच तिला वाटत आलं. कदाचित यामुळेच तो ही पायरी गाठेल हे समजलं नसावं.
तज्ज्ञांच्या मते फार लहान वयात मुलांना जाहिराती, टीव्ही, चित्रपट अशा माध्यमांतून सेक्स, गे, लेसबियन असे निरनिराळे शब्द समजतात. बऱ्याचदा अर्थ न समजताही त्याचा वापर केला जातो. बहुतेक वेळा ‘पॉप्युलर’  मुलं चिडवण्यात आघाडीवर असतात आणि त्यांनी आपल्याला त्यांच्या गटात घ्यावं म्हणून बाकीची मुलं त्यांना साथ देतात, अशा मुलांनी एखाद्याला चिडवायला सुरुवात केला की, बाकीची मुलं त्यात सामील होतात आणि जे मूल या क्रूर थट्टेला बळी पडतं ते अधिकच एकाकी बनतं.
१० वर्षाचं कोवळं वय. अभ्यास, खेळ, मित्र-मैत्रिणी यात रमणारं. पण हसतमुख कार्लला हा आनंद उपभोगता आला नाही. शाळेत गेलं की मुलं चिडवत. ‘गे’ या शब्दाचा धड अर्थही ना त्या चेष्टा करणाऱ्या मुलांना समजत होता, ना कार्लला. पण कुणी तरी असं म्हणालं की, बाकी सारे हसायला लागायचे. कार्लला त्यांच्या त्या हसण्याने रडायलाच यायचं. हे रोजचंच झालं. तसं त्याच्या आईने त्याला वर्गशिक्षिकेशी बोलायला भाग पाडलं. थोडे दिवस बरे गेले पण हळूहळू कार्ल कॅफेटेरियात जेवणाचा डबा खायलाही जायला धजावेना. शेवटचा उपाय म्हणून त्याची आई अधुनमधुन त्याच्याबरोबर शाळेत जायला लागली. त्याच्याबरोबर गप्पा मारत डबा खायला तिलाही आवडत होतं. त्याच्या मनावरचं मळभ तेवढय़ापुरतं दूर झालेलं बघणं यातच ती समाधान मानून घेत होती.
त्या दिवशी कार्ल घरी आला तो अस्वस्थ, घाबरलेला, थोडासा चिडूनदेखील. त्याचं दप्तर चुकून शाळेतल्या टीव्ही स्टँडवर आपटलं. हललेल्या स्टँडचा धक्का एका मुलीला बसला. त्या मुलीने कार्लला जीवे मारण्याची धमकी दिली. आधीच इतर मुलं चिडवत होती. त्यात ही भर. कार्ल घरी आला तो दोन दिवस शाळेत न येण्याची शिक्षा (सस्पेंड) होईल या भीतीनेच. त्याच्या आईने त्याची समजूत घातली तसा तो खोलीत निघून गेला. कार्लच्या बाबतीत पुढे काय करता येईल या विचारात त्याची आई कामाला लागली. तासाभराने ती कार्लला जेवायला बोलावायला गेली. उद्या तीदेखील त्याच्याबरोबर शाळेत येईल हेही सांगायचं होतंच. कार्लसाठीच ती पालक-शिक्षक संघटनेची सभासद झाली होती. ती त्याला तिच्याबरोबर त्यांच्या मीटिंगला नेणार होती. त्यानंतर मुख्याध्यापकांशी बोलायचंही तिने ठरवलं होतं. त्याच्या खोलीचं लोटलेलं दार तिने अलगद उघडलं आणि तिचं उभं अंग थरथरायला लागलं. समोर होता वायरने गळफास लावलेला लोंबकळणाऱ्या स्थितीतला कार्ल. तिच्या जीवघेण्या किंचाळीने तिची पुतणी, मुलगी धावत आल्या. पुतणीने ९११ नंबर (तातडीच्या मदतीसाठी) फिरवला. मुलीने कात्रीने वायर कापली, पण तोपर्यंत सगळंच संपलं होतं.
"जे जे मला सुचलं ते ते मी कार्लसाठी करत होते. याव्यतिरिक्त आणखी मी काय करायला हवं होतं? हा प्रश्न मला अद्याप सोडविता आलेला नाही. " आतल्या आत ती हुंदका जिरवते. त्याने आत्महत्या ठरवून केली असावी असं तिला वाटत नाही, पण ‘गे’, ‘बायल्या’ असं सातत्याने चिडवणारी मुलं हेच त्याच्या आत्महत्येचं कारण आहे यावर तिचा ठाम विश्वास आहे. त्याने लिहून ठेवलेल्या चिठ्ठीत त्याचं अतिशय आवडतं खेळणं त्याने बहिणीला घ्यायला सांगितलं आहे. त्याने आपल्या लहान भावाला सांगितलं आहे की, माझ्यासारखा त्रास तुला होऊ नये म्हणून मी तुला शाळेत जपायचा प्रयत्न करत होतो. गळफास लावून घेत असल्याबद्दल क्षमेची याचनाही त्याने केली.
कुठून सुचतं हे या भाबडय़ा लहान जिवांना? आणि कसं समजतं इतक्या लहान वयात स्वत:चा जीव कसा घ्यायचा ते? या आत्महत्या आणि त्याची कारणं ऐकताना जीव भरून येतो. त्यांच्या आई- वडिलांचा आक्रोश हृदय पिळवटून टाकतो. आत्महत्येचं टोक गाठणाऱ्या मुलांची वयं आणि ज्यांच्यामुळे ही मुलं हे टोक गाठतात त्या मुलांचा निष्ठुर क्रूरपणा पाहून हताश व्हायला होतं. या पिढीचीच काळजी वाटायला लागते. आपण या काळात जन्माला आलो नाही याचा आनंद मानायचा की आपल्या मुलांच्या भविष्याची चिंता करायची हे कोडं सोडविता येणं मुश्कील होऊन जातं.
हॅमिल्टन हायस्कूल! चार विद्यार्थ्यांनी एकामागोमाग एक चार महिन्यांच्या कालावधीत गळफास लावून आत्महत्या केलेली शाळा. माजी अध्यक्ष जॉर्ज बुश यांनी ‘नो चाइल्ड लेफ्ट बिहाईंड’ कायद्यावर सही केली त्याच शाळेत घडलेल्या या प्रकाराबद्दल मुख्याध्यापकांना या मुलांच्या आत्महत्येला शाळा जबाबदार आहे असं वाटत नाही कारण  शाळा शैक्षणिक प्रगती आणि मुलांची हजेरी यावर भर देतात. मुलांच्या भावनिक समस्या समजल्या नाहीत तर दूर कशा करणार? त्याची लक्षणं दाखविणारी काही तरी यंत्रणा हवी. बहुतांशी पालक नोकऱ्या करणारे असतात. संध्याकाळी दमून भागून परत आलेले पालक मनात असलं तरी मुलांना वेळ देऊ शकत नाहीत, त्याचं मन जाणू शकत नाहीत हे कटू सत्य आहे. मुलाचं मन समजून घेणं ठरवलं तर शिक्षकांनाच सहज शक्य आहे असं सांगणाऱ्या मुख्याध्यापकाने, चार तरुण गमावलेल्या या शाळेने मुलांच्या मनाचा तळ गाठायचा हे ध्येय ठेवलं आणि त्या दिशेने पावलं उचलली, एक नवीन प्रवास सुरू झाला. त्यातलं पहिलं पाऊल होतं मुलांच्या भावना जाणून घेणं. एक दिवस शाळेने सर्व विषयांच्या वर्गांना सुट्टी दिली ती मुलं भावनिकदृष्टय़ा किती सबळ आहेत याची शहानिशा करायलाच. शाळेत बरेच खेळ खेळले गेले. मुलांनी एकमेकांशी जमवून घ्यावं, समजून घ्यावं एवढीच अपेक्षा.
 त्यातलाच एक खेळ- ‘तुम्हाला माझी खरी ओळख असेल तर.. ’
"... तर तुम्हाला कळेल की मी फार लहान असतानाच आईपासून माझी फारकत झाली आहे. "
"... तर तुम्हाला कळेल की माझे वडील रोज दारू पिऊन घरी येतात. वडील म्हणजे काय हे मला कधी समजलंच नाही. "
"... तर तुम्हाला कळेल की माझे आई-बाबा त्यांच्या करिअरमध्ये गुंतलेले आहेत की, त्यांना आम्हा भावंडांसाठी वेळच नाही. मला फार एकटं वाटतं. कुणाशी तरी हे सगळं बोलावंसं वाटतं.. "
मुलं फार सहज मोकळी होत जातात. हातात हात, गळ्यात गळे घालून पटकन एकमेकांना समजून घेतात. हॅमिल्टन शाळेतील शिक्षकांनी त्यांच्या खोलीच्या बाहेर निळ्या रंगाने हाताचे पंजे उमटविले आहेत. हेल्पिंग हँड! मुलांना गरज असेल तर ‘आम्ही आहोत’ हे सांगणारे पंजे. शाळेने एक प्रश्नावलीही मुलांसाठी केली आहे. सुरुवातीलाच त्याच्यावर लिहिलं आहे. स्वत:साठी किंवा तुम्हाला माहित असलेल्या इतर विद्यार्थ्यांसाठीही ही प्रश्नावली भरू शकता. तेही निनावी.
ही सुरुवात आहे ती या देशात आत्महत्येला प्रवृत्त होणाऱ्या तरुण मुलांना परावृत्त करण्याची. इथे गेल्या साठ वर्षांत तरुण मुलांच्या आत्महत्येचं प्रमाण तिप्पट झालं आहे. दर आठवडय़ाला जवळजवळ २८ तरुण मुलं स्वत:चं जीवन संपवितात. निराशा, वैफल्यग्रस्तता हेच याचं मुख्य कारण आहे. मूळ शोधण्याचा प्रयत्न झाला नव्हता, पण आता त्या दृष्टीने प्रयत्न सुरू झाले आहेत.
दरवर्षी सात ऑक्टोबरला ‘नॅशनल डिप्रेशन स्क्रीनिंग डे’ बऱ्याच शाळांमधून राबवितात. अशा वेळेस शाळांमधून मुलांना निराश, असाहाय्य वाटतं का, आत्महत्येचे विचार मनात घोळतात का याचा अंदाज घेतला जातो. मुलांना दिलेल्या प्रश्नावलीच्या सुरुवातीलाच मदतीची गरज असेल तर फोन नंबर आणि संपर्कासाठी व्यक्तींची नावं दिलेली असतात. काही शाळांनी तर बदलत्या काळाची पावलं ओळखत बेवसाईट सुरू केली आहे. पालकांसाठी स्वतंत्र आणि मुलांसाठी वेगळी. इथे मुलं, पालक त्यांच्या समस्या, भावना व्यक्त करू शकतात. निनावी, हेतू एकच की शाळांना अशा मुलांना मदत करायची इच्छा असली तरी गवतातून सुई शोधण्याचाच तो प्रकार असतो. वेबसाइटमुळे सर्वच मुलांना मन मोकळं करायला एक जागा मिळते. अशा वेबसाइटवर तरुणांसाठी बऱ्याच विषयांची माहिती उपलब्ध आहे. ऑनलाइन चॅटने सल्लागारांपाशी गप्पा मारता येतात. स्टेपस्ला मिळालेल्या (STEPS Screening, Treatment and Education to Promote Strength)  प्रतिसादातून नक्की याबाबत काय करता येईल याचा अंदाज येऊ लागला आहे. मुलांना आपल्याशा वाटणाऱ्या तंत्रज्ञानाचा वापर हे स्टेपस्चं यश आहे. सध्या फक्त न्यूयॉर्कच्या शाळांतून याचा वापर होत आहे, पण हळूहळू बाकी शाळाही अनुकरण करतील असा विश्वास स्टेपस्च्या निर्मात्यांना वाटतो.   नुकताच काही राज्यांनी शालेय अभ्यासक्रमात अॅंटी बुलिईंगचा (यासाठी मराठी शब्द? ) समावेश केला आहे. लव्ह अवर चिल्ड्रेन सारख्या संघटना यासंर्दभात कार्यरत आहेत.

तसंच दुवा क्र. १ मध्ये जाऊन आपल्या मुलांची नाव घातल्यास ई मेलने त्या नावांबाबत दैनंदिन माहिती म्हणजे मुलांनी काय केलं आहे किंवा त्याच्यांबाबतीत इतर कोणी काही पोस्ट केले आहे अशाप्रकारची माहिती आपल्याला मिळू शकते.

मार्ग कुठलेही असले तरी अकाली स्वत:च्या भविष्याचाच अंत करणाऱ्या, संबंधित व्यक्तींच्या आयुष्याला कलाटणी देणाऱ्या कोवळ्या जिवांना फुलायची संधी मिळते आहे याचंच तुमच्या आमच्या सारख्यांनी समाधान मानायचं. नाही का?