शुभम खिन्न मनाने खिडकीतून मागच्या अंगणातलं ते झाडाजवळचं बाकडं न्याहाळत होता. अपघात झाल्यानंतर सहा महीने ते बाकडं त्याचा विसावा झाला होता. घरातल्यांचा राग आला, खूप थकवा आला, निराशा झाली की, आणि आनंद झाला तेव्हां देखील तिथेच तो बसायचा. दुसरीत असताना त्याने त्याच्या प्रिय माशाला, ’बेट्टा’ला, तो मेल्यानंतर बाजूलाच पुरलं होतं. शुभमने त्या ठिकाणी लावलेल्या रोपट्याचं मोठं झाड झालं होतं. आज त्याला एकीकडे कॉलेज जीवनाची उत्सुकता, काहीशी भिती, दडपण होतं आणि या घराचा आता निरोप घ्यावा लागणार म्हणून आलेली अस्वस्थता. शुभम शर्टांच्या घड्या करुन व्यवस्थित बॅगेत भरत होता. सगळं लहानपण या घरात गेलेलं. आणि आई-बाबा हा तर गृहित धरलेला त्याच्या आयुष्याचा भाग होता. तेच तर काळजी घ्यायचे त्याची. जमेल एकट्याने रहायला?
विचारांचं चक्र मनात गरगर फिरत होतं पण हात नकळत एकेक काम आटपत होते. कपडे भरता भरताच बाजूला पडलेला पुस्तकांचा ढीग त्याला खुणावत होता. सगळी पुस्तक वाचनालयात आईलाच परत करावी लागणार. या पुस्तकांनी त्याला आईच्या खूप जवळ आणलं होतं. शाळेत ऐकलेलं, शिक्षकांनी सांगितलेलं पुस्तक याबद्दल तो बोलला की आई आवर्जून ते पुस्तक वाचनालयातून आणायची. शुभमही झपाटल्यासारखा वाचायचा. अभ्यासाच्या व्यापात वेळ मिळाला नाही की कधी गाडीत, कधी जिन्यात असं करुन पुस्तक कधी संपायचं ते कळायचही नाही. आईलाही तो गोष्टीत खेचून घ्यायचा. तीही उत्साहाने ऐकायची, पुढे काय होत असेल त्याचा अंदाज व्यक्त करायची. त्यामुळेच त्यालाही प्रत्येक पुस्तकं कधी वाचून संपवतोय असं व्हायचं. आता हे सगळं संपणार होतं. पुढच्या आठवड्यात तो कॉलेजसाठी बाहेर पडणार होता. कुणाला सांगणार आता गोष्टी? नेहाला गोष्टींमध्ये रस नव्हता. ती कवितात रमणारी. बाबाही 'बोअर नको करुस, पटकन संपव' म्हणायचा. त्यातून आईने त्याला लिहलेली पत्र! आता लिहेल आई पत्र? आत्तापर्यंत त्याने तिच्या पत्रांचा पुसटसा उल्लेखही कधी केला नव्हता. आईला गोष्ट सांगताना, गप्पा मारताना कितीतरी वेळा त्याला तिला सांगावसं वाटायचं की तूही फार छान लिहतेस. तू का नाही अशा गोष्टी लिहीत? पण जणू तिची पत्र ही त्याची खाजगी मालमत्ता होती. तोंडातून शब्दच फुटायचा नाही. कदाचित आईने विचारलं असतं तर तो बोललाही असता पण तिनेही कधी एका शब्दाने विचारलं नाही. त्याच्या घशात कड दाटून आले. आई, नेथन आणि रहस्यकथा यानीच तर डॉक्टर व्हायचा ध्यास सोडून टाकावसा वाटला की काय? गेली चार वर्षं कार्यानुभव म्हणून वैद्यकीय क्षेत्रातील वेगवेळ्या विभांगाचीच त्याने चाचपणी केली होती. आणि प्रत्यक्षात त्यालाही शक्यता न वाटलेलं क्षेत्र त्याने निवडलं. सगळं तसं अचानकच बदललं होतं. गेल्या काही आठवड्यातल्या घडामोडींची तो उजळणी करत राहिला.
हायस्कुलचं शेवटचं वर्ष. बारावी. शुभमने कितीतरी ठिकाणी कॉलेज प्रवेशाचे अर्ज भरायचे ठरवले होते. ज्या शाखांसाठी अर्ज कराल त्याला अनुसरुन त्याच्याबरोबर लिहावे लागणारे निबंध. या निबंध लिहण्याच्या प्रकारातून बरीच मुलं लेखक होतील असच त्याला वाटायला लागलं होतं. चार वर्षात त्याने दर मे महिन्याच्या सुट्टीत वेगवेळ्या क्षेत्रात काम करुन पाहिलं होतं. माध्यमिक शाळेत असतानाच केलेला वैद्यकीय क्षेत्राची ओळख करुन देणारा पंधरा दिवसाचा कॅम्प त्याला आठवला. सगळ्या विभागांची तोंडओळख तेव्हां झाली. त्यावेळेस मिळालेल्या कितीतरी गोष्टी त्याने अजून जपून ठेवल्या होत्या. कॅलक्युलेटर, कंम्पास पेटी, मॅग्नेटिक पॅड ..... नववीत गेल्यावर हॉस्पिटलमध्ये घेतलेला कार्यानुभव. आत्ताआत्तापर्यंत होईन तर डॉक्टरच म्हणणार्‍या शुभमचं मत अचानक बदललं. त्याला क्रिमिनल जस्टीस टेक्नॉलॉजीने (गुन्हा अन्वेषण तंत्रज्ञान) वेड लावलं.
गेल्या वर्षी शेजारच्या घरात आलेला नेथन हेच त्याचं मुख्य कारण होतं. नेथनला बाबा नव्हते. आई किरकोळ कामं करत चार मुलांचं कसंबसं भागवत होती. घर म्हणजे, हाऽ कचरा. भावंडांची खडाजंगी. एकदा चढे आवाज ऐकून कुणीतरी पोलिसांना बोलावलं आणि ती सगळी भावंडं विखुरली गेली. घराची विकट अवस्था आणि मुलांकडे दुर्लक्ष या कारणाने आईकडून चारी भावंडं सरकारने जबरदस्तीने ताब्यात घेतली. कायद्याने त्यांचा ताबा सरकारकडे होता. आता अशी मुलं स्विकारतील त्यांच्या घरी रहायचं. गेल्या तीन वर्षात नेथन दोन तीन घरात राहून आता शेजारच्या घरी आला होता. त्याची त्यांच्या भावडांबरोबर भेट दुर्मिळ झाली. आई कोर्टाच्या पायर्‍या झिजवून थकून गेली होती. दुखावलेला, संतप्त, बेफिकीर नेथन फुटबॉलसारखा वेगवेगळ्या घरात टोलावला जात होता. सतत बदलल्या जाणार्‍या पालकांना स्विकारायचा अयशस्वी प्रयत्न करत होता. कधीतरी त्याच्याशी बोलण्याची वेळ यायची तेव्हां म्हणायचा,
"आम्ही कुणीच काही गुन्हा केला नव्हता. ना आईने, ना भावंडांनी. तरी ही वेळ का आली आमच्यावर? का, का असं झालं? मी घरात मोठा पण मला काहीच करता आलं नाही" जेमतेम तेरा वर्षाचा नेथन स्वतःला मोठा समजत होता. नेथनने बेसबॉल, बास्केटबॉल खेळायला यावं म्हणून शुभमने केलेल्या प्रयत्नांना त्याने दादच दिली नाही. त्याचं लहानपण त्याला सोडून गेलं होतं. मनात दडलेली भिती सतत फणा काढून उभी राही. या घरात त्याचं वागणं आवडलं नाही तर पुन्हा रवानगी दुसर्‍या घरी. शुभमला वाटायचं या यंत्रणेतच काहीतरी बदल करायला हवा. असं दुसर्‍यांच्या घरी जबरदस्तीने रहाण्याऐवजी त्याच मुलांच्या घरची परिस्थिती बदलायचा का प्रयत्न करत नाहीत? मुलांना काय हवय, कुठे रहायचं ते का नाही विचारत? त्याचं मन, भावना नको का जाणून घ्यायला. ह्याचाच परिपाक म्हणून त्याने गुन्हा अन्वेषण मध्ये पदवी घ्यायचं ठरवलं. त्याने हा विचार नेहाला बोलून दाखवला तेव्हां तिला धक्काच बसला.
"नेथनमुळे वाटतय तुला हे. पण खरच त्या विषयाची आवड आहे का ते कसं कळणार तुला आता. इट्‌स्‌ टू लेऽट टू ट्राय समथिंग लाईक धिस."
"आवड आहे की नाही हा प्रश्नच नाही. तू पहायला हवस नेथनला. किती एकलकोंडा झालाय तो. आमचे शेजारी अथक प्रयत्न करतात त्याने सर्वांशी मिळून मिसळून वागावं, हसतमुख रहावं म्हणून. पण हा कायम निर्विकारच. कुठल्याही भावना चेहर्‍यावर येवूच देत नाही. त्यामुळे त्यानांही समजत नाही काय करावं. मग शेवटी त्यांनी त्याला परत पाठवलं तर? खूप भिती वाटते मला या विचाराने. नेथनला हे समजावून सांगितलं पण तो बदलतच नाही."
"अरे पण त्यासाठी तू तुझं वैद्यकीय शाखेचं स्वप्न सोडणार?"
"स्वप्न म्हणजे काय गं? इतर क्षेत्रं तशी फारशी माहित नसतात. आपणच डोक्यात घेवून बसतो काहीतरी. डॉक्टर, इंजिनिअर होणार म्हटलं की कोण कशाला नाही म्हणतय? त्यामुळे तेच मनात रहातं. पण लेट मी पुट धिस इन अनदर वर्डस्‌. नाऊ धिस इज माय ड्रीम. आय वाँट टू मेक अ चेंज इन सिस्टिम अँड दीज किड्‌स्‌."
"एल ओ एल." नेहाने पटकन टाईप केलं.
"हसतेस काय, तुला नाहीच कळणार एखाद्या गोष्टीसाठी वेडं होणं म्हणजे काय."
"अरे तू दीज किड्‌स्‌ म्हटलस म्हणून हसतेय मी. तू काय असा मोठा माणूस झालायस का? आणि वेडं होणं म्हणजे काय ते माझ्यापेक्षा कुणाला कळणार चागलं? झालेय की मी तुझ्यासाठी वेडी."
त्याने हसर्‍या चेहर्‍याचं चिन्ह (स्माईली फेस) पडद्यावर ओढलं.
"तू जर आता हे करायचं ठरवलयस तर मग माझं काय?"
"तुझं काय? तू जाऊ शकतेस की मेडिकलला."
"अरे हो, ते कळतय रे मला. पण मग आपली स्वप्नं? दोघांनी एकत्रच शिकायचं ठरवलं होतं ना?"
"अगं मी नुसतं म्हणतोय. अर्ज केले की ते स्विकारले गेले पाहिजेत ना."
"आणि तुझा सगळा कार्यानुभव आहे तो मेडिकलचा."
"हो, म्हणूनच थोडीशी धाकधुक वाटतेय. त्यामुळे मी मेडिकेलसाठीही अर्ज भरणार आहे. ते तर आपण एकत्रच भरु. म्हणजे माझं नाही झालं क्रिमिनल जस्टीसचं तर निदान मेडिकलला एकत्र असू."
"आय होप सो. "
"आणि मी क्रिमिनलला आणि तू मेडिकलला असं असलं तरी कदाचित एकाच युनिव्हर्सिटीत मिळेलही प्रवेश. कॅम्पस असतील वेगळे. पण मग भेटूच की आपण. आणि तू म्हणतेस तसं दगडी चौथर्‍यावर झाडांच्या सावलीत गप्पा मारु"
"खरच तसं झालं तर बरच. बेस्ट लक शुभम."
"बेस्ट लक टू यु टू नेहा."
त्यानंतर त्याने घरात सांगितलं होतं. आई-बाबा दोघांनाही थोडसं आश्चर्य वाटलं पण कुणीच नाकं मुरडली नाहीत. कदाचित नेथनचं जितंजागतं उदाहरण समोर होतं म्हणून? त्याने त्यावर फारसा विचारच केला नाही. मेडिकललाच गेलं पाहिजे म्हणून मागे लागले नाहीत हेच खूप होतं. शाळेत म्हणतात की भारतीय मुलांचे आईवडीलच त्यांनी काय करायचं, व्हायचं ते ठरवतात. पण तो काय किंवा नेहा काय दोघांच्याही आईवडिलांनी त्यांना पुरेपुर स्वांतंत्र्य दिलं होतं. स्वातंत्र्य म्हणजे स्वैराचार नाही हे ही वारंवार बजावायला विसरले नव्हतेच म्हणा ते. आता फक्त वाट पहायची होती...
विचारांचं चक्र मनात गरगर फिरत होतं पण हात नकळत एकेक काम आटपत होते. कपडे भरता भरताच बाजूला पडलेला पुस्तकांचा ढीग त्याला खुणावत होता. सगळी पुस्तक वाचनालयात आईलाच परत करावी लागणार. या पुस्तकांनी त्याला आईच्या खूप जवळ आणलं होतं. शाळेत ऐकलेलं, शिक्षकांनी सांगितलेलं पुस्तक याबद्दल तो बोलला की आई आवर्जून ते पुस्तक वाचनालयातून आणायची. शुभमही झपाटल्यासारखा वाचायचा. अभ्यासाच्या व्यापात वेळ मिळाला नाही की कधी गाडीत, कधी जिन्यात असं करुन पुस्तक कधी संपायचं ते कळायचही नाही. आईलाही तो गोष्टीत खेचून घ्यायचा. तीही उत्साहाने ऐकायची, पुढे काय होत असेल त्याचा अंदाज व्यक्त करायची. त्यामुळेच त्यालाही प्रत्येक पुस्तकं कधी वाचून संपवतोय असं व्हायचं. आता हे सगळं संपणार होतं. पुढच्या आठवड्यात तो कॉलेजसाठी बाहेर पडणार होता. कुणाला सांगणार आता गोष्टी? नेहाला गोष्टींमध्ये रस नव्हता. ती कवितात रमणारी. बाबाही 'बोअर नको करुस, पटकन संपव' म्हणायचा. त्यातून आईने त्याला लिहलेली पत्र! आता लिहेल आई पत्र? आत्तापर्यंत त्याने तिच्या पत्रांचा पुसटसा उल्लेखही कधी केला नव्हता. आईला गोष्ट सांगताना, गप्पा मारताना कितीतरी वेळा त्याला तिला सांगावसं वाटायचं की तूही फार छान लिहतेस. तू का नाही अशा गोष्टी लिहीत? पण जणू तिची पत्र ही त्याची खाजगी मालमत्ता होती. तोंडातून शब्दच फुटायचा नाही. कदाचित आईने विचारलं असतं तर तो बोललाही असता पण तिनेही कधी एका शब्दाने विचारलं नाही. त्याच्या घशात कड दाटून आले. आई, नेथन आणि रहस्यकथा यानीच तर डॉक्टर व्हायचा ध्यास सोडून टाकावसा वाटला की काय? गेली चार वर्षं कार्यानुभव म्हणून वैद्यकीय क्षेत्रातील वेगवेळ्या विभांगाचीच त्याने चाचपणी केली होती. आणि प्रत्यक्षात त्यालाही शक्यता न वाटलेलं क्षेत्र त्याने निवडलं. सगळं तसं अचानकच बदललं होतं. गेल्या काही आठवड्यातल्या घडामोडींची तो उजळणी करत राहिला.
हायस्कुलचं शेवटचं वर्ष. बारावी. शुभमने कितीतरी ठिकाणी कॉलेज प्रवेशाचे अर्ज भरायचे ठरवले होते. ज्या शाखांसाठी अर्ज कराल त्याला अनुसरुन त्याच्याबरोबर लिहावे लागणारे निबंध. या निबंध लिहण्याच्या प्रकारातून बरीच मुलं लेखक होतील असच त्याला वाटायला लागलं होतं. चार वर्षात त्याने दर मे महिन्याच्या सुट्टीत वेगवेळ्या क्षेत्रात काम करुन पाहिलं होतं. माध्यमिक शाळेत असतानाच केलेला वैद्यकीय क्षेत्राची ओळख करुन देणारा पंधरा दिवसाचा कॅम्प त्याला आठवला. सगळ्या विभागांची तोंडओळख तेव्हां झाली. त्यावेळेस मिळालेल्या कितीतरी गोष्टी त्याने अजून जपून ठेवल्या होत्या. कॅलक्युलेटर, कंम्पास पेटी, मॅग्नेटिक पॅड ..... नववीत गेल्यावर हॉस्पिटलमध्ये घेतलेला कार्यानुभव. आत्ताआत्तापर्यंत होईन तर डॉक्टरच म्हणणार्‍या शुभमचं मत अचानक बदललं. त्याला क्रिमिनल जस्टीस टेक्नॉलॉजीने (गुन्हा अन्वेषण तंत्रज्ञान) वेड लावलं.
गेल्या वर्षी शेजारच्या घरात आलेला नेथन हेच त्याचं मुख्य कारण होतं. नेथनला बाबा नव्हते. आई किरकोळ कामं करत चार मुलांचं कसंबसं भागवत होती. घर म्हणजे, हाऽ कचरा. भावंडांची खडाजंगी. एकदा चढे आवाज ऐकून कुणीतरी पोलिसांना बोलावलं आणि ती सगळी भावंडं विखुरली गेली. घराची विकट अवस्था आणि मुलांकडे दुर्लक्ष या कारणाने आईकडून चारी भावंडं सरकारने जबरदस्तीने ताब्यात घेतली. कायद्याने त्यांचा ताबा सरकारकडे होता. आता अशी मुलं स्विकारतील त्यांच्या घरी रहायचं. गेल्या तीन वर्षात नेथन दोन तीन घरात राहून आता शेजारच्या घरी आला होता. त्याची त्यांच्या भावडांबरोबर भेट दुर्मिळ झाली. आई कोर्टाच्या पायर्‍या झिजवून थकून गेली होती. दुखावलेला, संतप्त, बेफिकीर नेथन फुटबॉलसारखा वेगवेगळ्या घरात टोलावला जात होता. सतत बदलल्या जाणार्‍या पालकांना स्विकारायचा अयशस्वी प्रयत्न करत होता. कधीतरी त्याच्याशी बोलण्याची वेळ यायची तेव्हां म्हणायचा,
"आम्ही कुणीच काही गुन्हा केला नव्हता. ना आईने, ना भावंडांनी. तरी ही वेळ का आली आमच्यावर? का, का असं झालं? मी घरात मोठा पण मला काहीच करता आलं नाही" जेमतेम तेरा वर्षाचा नेथन स्वतःला मोठा समजत होता. नेथनने बेसबॉल, बास्केटबॉल खेळायला यावं म्हणून शुभमने केलेल्या प्रयत्नांना त्याने दादच दिली नाही. त्याचं लहानपण त्याला सोडून गेलं होतं. मनात दडलेली भिती सतत फणा काढून उभी राही. या घरात त्याचं वागणं आवडलं नाही तर पुन्हा रवानगी दुसर्‍या घरी. शुभमला वाटायचं या यंत्रणेतच काहीतरी बदल करायला हवा. असं दुसर्‍यांच्या घरी जबरदस्तीने रहाण्याऐवजी त्याच मुलांच्या घरची परिस्थिती बदलायचा का प्रयत्न करत नाहीत? मुलांना काय हवय, कुठे रहायचं ते का नाही विचारत? त्याचं मन, भावना नको का जाणून घ्यायला. ह्याचाच परिपाक म्हणून त्याने गुन्हा अन्वेषण मध्ये पदवी घ्यायचं ठरवलं. त्याने हा विचार नेहाला बोलून दाखवला तेव्हां तिला धक्काच बसला.
"नेथनमुळे वाटतय तुला हे. पण खरच त्या विषयाची आवड आहे का ते कसं कळणार तुला आता. इट्‌स्‌ टू लेऽट टू ट्राय समथिंग लाईक धिस."
"आवड आहे की नाही हा प्रश्नच नाही. तू पहायला हवस नेथनला. किती एकलकोंडा झालाय तो. आमचे शेजारी अथक प्रयत्न करतात त्याने सर्वांशी मिळून मिसळून वागावं, हसतमुख रहावं म्हणून. पण हा कायम निर्विकारच. कुठल्याही भावना चेहर्‍यावर येवूच देत नाही. त्यामुळे त्यानांही समजत नाही काय करावं. मग शेवटी त्यांनी त्याला परत पाठवलं तर? खूप भिती वाटते मला या विचाराने. नेथनला हे समजावून सांगितलं पण तो बदलतच नाही."
"अरे पण त्यासाठी तू तुझं वैद्यकीय शाखेचं स्वप्न सोडणार?"
"स्वप्न म्हणजे काय गं? इतर क्षेत्रं तशी फारशी माहित नसतात. आपणच डोक्यात घेवून बसतो काहीतरी. डॉक्टर, इंजिनिअर होणार म्हटलं की कोण कशाला नाही म्हणतय? त्यामुळे तेच मनात रहातं. पण लेट मी पुट धिस इन अनदर वर्डस्‌. नाऊ धिस इज माय ड्रीम. आय वाँट टू मेक अ चेंज इन सिस्टिम अँड दीज किड्‌स्‌."
"एल ओ एल." नेहाने पटकन टाईप केलं.
"हसतेस काय, तुला नाहीच कळणार एखाद्या गोष्टीसाठी वेडं होणं म्हणजे काय."
"अरे तू दीज किड्‌स्‌ म्हटलस म्हणून हसतेय मी. तू काय असा मोठा माणूस झालायस का? आणि वेडं होणं म्हणजे काय ते माझ्यापेक्षा कुणाला कळणार चागलं? झालेय की मी तुझ्यासाठी वेडी."
त्याने हसर्‍या चेहर्‍याचं चिन्ह (स्माईली फेस) पडद्यावर ओढलं.
"तू जर आता हे करायचं ठरवलयस तर मग माझं काय?"
"तुझं काय? तू जाऊ शकतेस की मेडिकलला."
"अरे हो, ते कळतय रे मला. पण मग आपली स्वप्नं? दोघांनी एकत्रच शिकायचं ठरवलं होतं ना?"
"अगं मी नुसतं म्हणतोय. अर्ज केले की ते स्विकारले गेले पाहिजेत ना."
"आणि तुझा सगळा कार्यानुभव आहे तो मेडिकलचा."
"हो, म्हणूनच थोडीशी धाकधुक वाटतेय. त्यामुळे मी मेडिकेलसाठीही अर्ज भरणार आहे. ते तर आपण एकत्रच भरु. म्हणजे माझं नाही झालं क्रिमिनल जस्टीसचं तर निदान मेडिकलला एकत्र असू."
"आय होप सो. "
"आणि मी क्रिमिनलला आणि तू मेडिकलला असं असलं तरी कदाचित एकाच युनिव्हर्सिटीत मिळेलही प्रवेश. कॅम्पस असतील वेगळे. पण मग भेटूच की आपण. आणि तू म्हणतेस तसं दगडी चौथर्‍यावर झाडांच्या सावलीत गप्पा मारु"
"खरच तसं झालं तर बरच. बेस्ट लक शुभम."
"बेस्ट लक टू यु टू नेहा."
त्यानंतर त्याने घरात सांगितलं होतं. आई-बाबा दोघांनाही थोडसं आश्चर्य वाटलं पण कुणीच नाकं मुरडली नाहीत. कदाचित नेथनचं जितंजागतं उदाहरण समोर होतं म्हणून? त्याने त्यावर फारसा विचारच केला नाही. मेडिकललाच गेलं पाहिजे म्हणून मागे लागले नाहीत हेच खूप होतं. शाळेत म्हणतात की भारतीय मुलांचे आईवडीलच त्यांनी काय करायचं, व्हायचं ते ठरवतात. पण तो काय किंवा नेहा काय दोघांच्याही आईवडिलांनी त्यांना पुरेपुर स्वांतंत्र्य दिलं होतं. स्वातंत्र्य म्हणजे स्वैराचार नाही हे ही वारंवार बजावायला विसरले नव्हतेच म्हणा ते. आता फक्त वाट पहायची होती...
क्रमश:
पूर्वप्रसिद्धी ’व्हिवा’ लोकसत्ता
