ध्वनिमुद्रीत कथा - पोस्ट

फेसबुकवर ’माझा मराठीचा बोल’ नावाने काही लिहिणारी मित्रमंडळी एकत्र आलो आहोत. या दिवाळीला निवडक मामबो हे पुस्तक स्वरुपात प्रसिद्ध झालं आहे तसंच श्राव्यस्वरुपातही. त्यातील माझी ही विनोदी कथा - पोस्ट. जरुर ऐका.

https://youtu.be/dUvaWPfss8E

सोबतीचं नाट्य

"आता हातापाया पडून काही होणार नाही. काही बरं वाईट घडलं असतं तर तुझ्या आईला तोंड दाखवायला जागा उरली नसती. आता काही लहान नाहीस तू छाया." सुजाताचा पारा चढला होता. रंगीबेरंगी परकर पोलका घातलेली छाया निर्विकारपणे नखं कुरतडत तिच्यासमोर उभी होती.
"ठोंब्यासारखी काय उभी आहेस? आवर तुझं पटकन." 
"सुजाताई, मी परत सांगते तुला; माजं टकुरं फिरलं म्हनून वंगाल वागले. पुना न्हाई व्हनार. देवाची आन." छायाने गळ्याची शपथ घेतली.
"काय व्हायचं राह्यलं आहे छाया? तुझ्यामुळे त्या गलिच्छ झोपडपट्टीत पाऊल टाकावं लागलं. आयुष्यात अशा जागी कधी पाय ठेवेन असं वाटलं नव्हतं." सुजाता चांगलीच वैतागली होती.
"ताई, झोपडपट्टी इतकी खराब नस्ती." रुसक्या आवाजात  छाया म्हणाली.
"छायाऽऽऽ" सुजाताच्या आवाजातली जरब छायाला जाणवली. मुकाट्याने खोलीत जाऊन तिने स्वत:चे चार कपडे आणि किडूकमुडूक सामान गोळा करुन  पिशवीत कोंबलं. पिशवीचे बंद घट्ट धरुन ती सुजातासमोर उभी राहिली. सुजाताने गडबडीत कापलेल्या केसावरून पुन्हा कंगवा फिरवला. ओठावरून लिपस्टिक फिरवली. अपराधी चेहर्‍याने तिच्याकडे पाहणार्‍या सासुबाईंकडे दुर्लक्ष करत त्यांना काहीही बोलायची संधी न देता ती छायाला घेऊन बाहेर पडली. छाया आणि सासूबाई, दोघींनाही समजावणं म्हणजे दगडावर डोकं फोडून घेण्यासारखं वाटत होतं सुजाताला. तसंही अधिक बोलण्याचं त्राण उरलं नव्हतं आणि इच्छाही. उल्हासच्या ताब्यात छायाला दिलं की ती सुटकेचा श्वास सोडणार होती. पुढे ठरल्याप्रमाणे तो सारं पार पाडेल याची तिला खात्री होती.

उल्हासबरोबर छाया निघाली खरी. पण नक्की काय झालं आणि सुजाताई इतकी वेड्यागत का ओरडत होती तेच छायाला कळत नव्हतं.  वरडली तर वरडली वर उल्लासदादाबरुबर सोडून निगून बी गेली. कशापायी आनलं मग हितं? सुजाताईला  झोपडपट्टीत जावं लागलं तर येवडं नाटक? नाटकीपना लई हाय तिच्यात.  ताई  रुबाबदार हाये. राहती बी असी टेचात की जीव दडपतो. पैका हाये तर उडवती कसा बी.  हापिसीण हाय म्हनं. टकटक करत चाल्ती उंच टाचच्या चपला घालून आनि घरात फटाकफटाक स्लीपर उडवती. केसं इतक्या येलंला सरल करती, सारका चाला हातानी केसाबरुबर. हात कसं दुकत नाय देवजाने.  जितं तितं केस पडत्यात. घानच की. पन त्येचं काय नाय. गरीब मानसं म्हंजी या लोकास्नी घान वाटती.  सारकी नाक दाबत व्हती झोपडपट्टीतून येताना. मनातल्या विचारांना थोपवताना गावाकडे पाहिलेली सुजाताई आता फार बदललेली आहे याची छायाला खात्री पटली.  वैनीबायची मुलगी तर ती अजिबात शोभत नाही या बद्दल मनात शंकाच उरली नाही छायाच्या. शहरातली माणसं एवढ्या तेवढ्याला घाबरतात का हे कोडंही सोडवता येत नव्हतं तिला. बाजूला बसलेल्या उल्हासकडे तिने पाहिलं.  उल्हासदादाच्या बावळटपणाचीही तिला गंमत वाटत होती. सुजाताई आणि उल्हासदादा. डरपोक! त्यांचे त्यावेळचे चेहरे आठवून हसू दाबत राहिली ती कितीतरीवेळ. पण आता तिला वाईट वाटायला लागलं, चिडचीड व्हायला लागली. रडावंसं वाटत होतं. आईच्या आठवणीने छायाच्या डोळ्यांना धार लागली. उल्हासदादासमोर तिला रडायचं नव्हतं आणि ती रडतेय हे कळू पण द्यायचं नव्हतं. ती समोर बघत राहिली.  डोळ्यांतून वाहणारं पाणी आपोआप सुकायला लागलं.  मन थोडं शांत झाल्यावर सुजाताईची सासू महामाया वाटायला लागली छायाला. तिच्यामुळेच तर घडलं सारं. शहरातली माणसं  पराचा कावळा करणं कधी सोडणार तेच तिला समजत नव्हतं.  सुजाताईच्या तापट स्वभावाबद्दलही वैनीबायकडे तक्रार करावी लागणार होती. कळू दे वैनीबायला तिची लेक कशी आहे ती. गेल्या वर्षी गावाहून इथे यायचं पक्कं करायलाच नको असं वाटून गेलं छायाला. बेक्कार माणसं शहरातली. गावीच बरं होतं. मधलं एक वर्ष पुसून ती नांदगावला पोचली.

धो धो पावसात अंगावरचं कांबळं छायाने झटकलं आणि बंधार्‍यातल्या चिखलात हात घातला. भरपावसात दोन तास काम करुन ती वैतागली होती. 
"ए, अगं द्यान कुटे तुजं? वैनीबाय बोलवती बग." आईच्या आवाजाने वाकलेली छाया ताठ झाली.
"कशापायी? तूच जा. मी नाई येनार आता."
"अगो, जा च्या देनार आसल. जा. तू परत आली की मी जाईन." चहाच्या नावानेच छायाला तरतरी आल्यासारखं वाटलं.  पावसाच्या संततधारेमुळे चांगलंच अंधारुन आलं होतं. हवेतला गारवा अंगाला झोंबत होता. पळत पळत ती पडवीत येऊन विसावली. अंगावरचं कांबळं बाजूला ठेवून ओला झालेला चेहरा तिने पुसला. पाण्याच्या थेंबाआडून स्वयंपाकघराच्या पायर्‍या उतरुन येणार्‍या वैनीबाय कडे ती पाहत राहिली. वैनीबायचं टिळ्याएवढं कुंकू तिला फार आवडायचं. आणि नऊवारी साडी नेसावी तर वैनीबायनंच इतकी छान वाटायची तिला वैनीबाय नऊवारीत. वैनीबायच्या प्रसन्न चेहर्‍याकडे पाहिलं शांत वाटायचं. छायाच्या हातात चहा देऊन वैनी बाय बाजूलाच बसली. छायाने फुर्र, फुर्र करत चहा तोंडाला लावला.
"तू बेंगलोर बघितलं आहेस का गं छाया?" बशीतला चेहरा छायाने वर केला.
"हे काय हाय?"
"अगं आपल्या सुजाचं गाव."
"नाई ब्वॉ. मुंबयच्या जवल हाय का?" वहिनींना हसायला आलं.
"छे गं. पण जायचंय का तुला बेंगलोरला? सुजा म्हणत होती छायाला पाठवून दे म्हणून."
"अय्याऽऽ. मी नाई बाई. आनि सुजाताई मला का बोलावती?"
"मदतीसाठी."
"नाई जमायचं वैनीबाय. मी हितंच बरी  हाये. आयेला हाय कोन माज्याबिगर." छाया पुटपुटली.
"तुझ्या आईशीच बोलते मी." छायाने नुसतीच मान डोलवली आणि निमूटपणे ती चहा पीत राहिली. वहिनींनी तिथूनच यमुनाला हाक मारली. यमुना येईपर्यंत पुन्हा चुलीवरचा चहा कपात ओतून त्यांनी गरम दूध टाकलं.
"घे. आभाळ भरुन आलंय आज अगदी." यमुना पुढे चहाचा कप धरत त्या म्हणाल्या.
"आये, वैनीबायला कायतरी विचारायचं हाये म्हनली ती." वहिनी हसल्या.
"अगं. चहा तरी होऊ दे पिऊन तिचा." यमुनाने घाईघाईत चहा ओठाला लावला. चहा पिऊन ती लगबगीने विहिरीपाशी गेली. कठड्यावरचा तांब्या तिने उचलला. पाणी होतंच त्यात. तिने पटकन दोघींचे कप धुऊन टाकले.  धुतलेले कप उलटे करुन कट्ट्यावर  ठेवले. पदराला हात पुसत ती वहिनी बसल्या होत्या तिथल्याच खालच्या पायरीवर टेकली.
"काय म्हनत व्हता वैनीबाय तुमी?" तिने उत्सुकतेने विचारलं.
"छायाला बेंगलोरला पाठव असं म्हणत होते."
"बेंगलोर? म्हंजी?" यमुनाच्या चेहर्‍यावर प्रश्नचिन्ह होतं.
"सुजाताकडे."
" अगोबाई,  सुजाताईचं गाव."
"सुजाता मागे लागली आहे छायाला पाठवून दे म्हणून."
"व्हय की काय. पन कसापायी म्हनायचं?"
"मदत हवी आहे तिला घरकामात."
"अवं दोन मान्सं ती. मदद कसली लागते म्हंते मी." यमुनाला खुदकन हसायलाच आलं.
"तिच्या सासूबाई असतात तिच्याघरी. आमचे जावईबापू सतत देशाच्या बाहेर. सुजापण साहेबीण आहे कुठल्याशा कंपनीत. वेळ कुठे असतो तिला. घरात दिवसभर कुणी असेल तर बरं. सोबत होईल सासुबाईंना असं म्हणतेय ती. पत्र आलंय काल."
"तिकडं राजेस खन्नाचा पिक्चर गावल काय बगायला?"  छायाने उत्सुकतेने विचारलं.
"सुजाता नेईल तुला पिक्चर दाखवायला." वहिनी हसून उत्तरल्या.
"आनि फॅसनची कापडं?"
"ती पण देईल सुजाता तुला. झालं समाधान?" वहिनींनी पुन्हा हसून विचारलं.
"हा. जाती मग मी. आये, आदी मी बगती कसं हाये सुजाताईचं गाव. मग तुला बी घेऊन जाईन." छायाला आता कधी एकदा बेंगलोर गाठतोय असं झालं.  तिने कधी स्वप्नातही कल्पना केली नव्हती आणि अचानक स्वर्गाचं दार दिसायला लागलं होतं.  तरी पत्रापत्री होऊन सारं ठरेपर्यंत  महिना गेलाच.

शेजारच्या वाडीतल्या जाधवांबरोबर रात्रीच्या गाडीत तिला आईने बसवून दिलं तेव्हा पंधरा वर्षाच्या छायाच्या डोळ्यात उत्सुकता, भिती, आईला सोडून राहण्याच्या कल्पनेनं झालेलं दु:ख सार्‍या भावना एकवटून आल्या.  आई एकटीने कसं निभावेल या शंकेने डोळ्यात अश्रू जमा झाले. अण्णा फणस उतरवताना झाडावरुन पडून वारले त्याला कितीतरी वर्ष झाली. तिला ते आठवतही नव्हते. तिच्या विश्वात ती आणि आई. दोघीच.  वहिनींच्या घरातल्यांचाच आधार होता आणि ती सर्व खूप काळजी घेत मायलेकींची. वहिनींनी तर छायाने शाळेत जावं म्हणून कितीवेळा सांगून पाहिलं होतं. पण छायाला आवड नव्हती शाळेची. वहिनी मागे लागल्या की ती फक्त मान डोलवायची. चार घरची कामं करुन रोजचा दिवस सुखात जात होता मायलेकींचा. अधूनमधून टूरींग टॉकीजचा पिक्चर पाहिला की महिनाभर छाया त्या दुनियेत वावरायची. आता बेंगलोरला भरपूर पिक्चर पाहायचे सुजाताईबरोबर, काम करायचं, गाव फिरायचं, नवीन नवीन कापडं घालायची अंगावर अशी स्वप्न पाहत ती निघाली होती. सुजाताई गावी आली की किती छान गप्पा मारते, चौकशी करते. तिच्याबरोबर राहायचं म्हणजे मजाच.  विचारांच्या या फांदीवरुन त्या फांदीवर उड्या मारणं चालू होतं छायाचं. बेंगलोरला कधी एकदा पोचतोय असं झालं होतं त्याचवेळी किती दिवसांनी परत यायला मिळेल असाही विचार डोकावत होता मनात. सुजाताई वर्षातून एकदा येते हे आठवलं आणि  तिच्याबरोबर येता येईल या खात्रीने ती निश्चिंत झाली.  सुजाताईला सांगितलं तर ती तिच्या आईलादेखील बेंगलोरला आणेल याचाही तिला भरवसा होता.   बेंगलोर आवडलं तर बघू, ठरवू काय करायचं. विचारांचे तुकडे जोडता जोडता हातातलं बोचकं सांभाळत छाया खिडकीला डोकं टेकवून झोपायचा प्रयत्न करत राहिली. बेंगलोरला जायला खूप दिवस लागतात इतकंच ठाऊक होतं. मुंबईला सुजाताई तिला न्यायला येणार होती.  सकाळी जाग आली तेव्हा परळ आलेलं होतं. अधीर नजरेने तिने बाहेर डोकावलं. सुजाताई दिसल्यावर बावरलेल्या नजरेने जाधवांचा निरोप घेऊन ती सुजाताईच्या मागून निघाली. एक दिवस मुंबईत राहून रेल्वेने बेंगलोरला पोचायचं होतं. पण सुजाताताईचा आधार होता त्यामुळे मनावर दडपण नव्हतं.

 छाया बेंगलोरला पोचल्यावर भांबावलीच.  खेडेगावातली छाया उच्चभ्रू वस्तीत येऊन पोचली होती.  भाषेचा प्रश्न होता आणि त्यात येता जाता छायाच्या कानावर इंग्रजीच पडायचं. त्यातल्या त्यात संध्याकाळी खाली गेलं की तिच्यासारख्या गावाकडून आलेल्या मुलींबरोबर मोडक्या तोडक्या हिंदीत ती गप्पा मारायची.  इमारतीच्या रखवालदाराबरोबर गप्पा मारण्याचं तर तिला वेडच लागलं होतं. तेवढाच विरंगुळा. दिवसभर कामापेक्षाही सुजाताच्या सासूच्या बडबडीची तिला कटकट वाटे. सुजाता येण्याच्या वेळेस तिच्या सासुबाईंच्या बडबडीकडे कानाडोळा करायला ती शिकली लवकरच. काहीतरी खुसपट काढून सुजाताची सासू बडबडायला लागली की तिला खूप राग येई. फुटाणा फुटल्यासारखी तीही तडतडायला लागायची. सात जन्म घेतले तरी म्हातारीचं समाधान करणं कठीण असं तिला ठामपणे वाटत होतं.   केर काढायला लागलं की  बसल्या बसल्या हाताने इथून केर काढ, तिथून केर काढ, भाजी चिरायला घेतली की अशी काप न तशी काप, कपडे वाळत घालायला गेलं की आडवे घाल नी उभे घाल सारखं तोंड चालू. कटकट! मग छाया पण काहीतरी खोड काढायची. त्रास द्यायची मुद्दाम. रात्री सुजाता यायच्या वेळेस मात्र छायाचं रुप वेगळं असायचं. आपण ताईच्या सासूची  किती काळजी घेतो हे ती दाखवून द्यायची.  त्यामुळे सासूने छायाबद्दल केलेल्या तक्रारी सुजाता ऐकून घ्यायचीच नाही. सुजाता सासूवर डाफरली की छाया मिष्कील नजरेने पाहत राहायची. पण आज मात्र अती झालं. सकाळपासून पिरपिर आणि चुका दाखवणं त्यात त्या तिच्या कपड्यांवर घसरल्या.
"छाया, जरा कपड्याचं भान बाळग." सुजाताच्या सासूबाईंनी रेडिओचा आवाज कमी केला. त्यांच्यासमोर तांदूळ निवडत बसलेल्या छायाच्या उघड्या पडलेल्या गुडघ्यांकडे नजर टाकत त्या म्हणाल्या.
"काय जालं? तुमी आनि मी. हाय कोन दुसरं हितं?" पटकन कपडे नीट करत छाया गुरकावली.
"तसं नाही. सवय होते. तरुण वय आहे तुझं. जपावं  स्वत:ला."
"सुजाताई स्लिवलेस घालून जाती की कामाला. तिला न्हाय काय सांगत तुमी."
"सुजाताईचं तू मला नको सांगू. पायरी सांभाळून राहावं माणसानं." छायाने नाक मुरडलं तशा त्या आणखी चिडल्या. "आणि बघावं तेव्हा बाहेर पळत असतेस. काय खाणाखुणा चालू असतात गं तुझ्या त्या रखवालदाराबरोबर?" छायाने चमकून पाहिलं.
"कोन रखवालदार?" निर्विकार चेहरा करत तिने विचारलं. त्या काहीच बोलत नाहीत हे पाहून पुढे छायाच म्हणाली, "तुमची नजरच वंगाल तर मी काय करु?"
"चार शहाणपणाच्या गोष्टी सांगतेय तुला. ऐकायंचं की नाही तू ठरव. पण अशीच वागत राहिलीस तर सुजाताला सांगून गावी पाठवून देते तुला." सुजाताच्या सासूबाई समजुतीने सांगत होत्या पण छाया भडकली.
"ए, ऐकून घेती म्हनून लई शानपना कराय लागली तू. " छायाने तांदळाचं ताट दाणकन फरशीवर आपटलं आणि ती त्यांच्या अंगावर धावून गेली.
"काय करशील गं तू? अक्कल नाही काडीची आणि मला तोंड वर करुन बोलतेस?" सुजाताच्या सासूबाईंनी तिचा हात घट्ट धरला. मनगट लाल झालं छायाचं. सुजाताने हजारवेळा बजावूनही त्यांना शांत राहता येईना.  छायाही त्यांच्या डोळ्याला डोळा देऊन उत्तरं देत राहिली.  दोघी कडाकड भांडत राहिल्या. कुणीतरी दार जोरात वाजवलं आणि चपापून दोघी शांत झाल्या.
"दार उघड." सुजाताच्या सासूबाईंनी हुकूम सोडला. पाय आपटत छायाने दार उघडलं आणि दारात कोण आहे हे ही न बघता ती जिन्याच्या दिशेने निघाली. पायर्‍या उतरेपर्यंत तिचा श्वास फुलला होता. इमारतीच्या खाली उतरल्यावर फाटक जोरात उघडून बंद करुन ती रस्त्यावर आली. आता? क्षणभर रस्त्यावरची कुठली दिशा पकडावी या संभ्रमात ती तशीच थांबली. तिडीक आल्यासारखी समोरची रिक्षा तिने थांबवली.
"राजिंदरनगर"  दाणदिशी ती रिक्षात बसली. इमारतीत काम करणार्‍या खूप मुली तिथे राहतात एवढंच माहीत होतं छायाला. तिच्या मनातला संताप खदखदत होता.
"साली, रोजची कटकट. मरत पन  न्हाय लवकर..." मनातले विचार बाहेर आले असावेत. रिक्षावाला आरशातून मागे बघायला लागला.
"पुडं बग." छाया वसकन ओरडली. रिक्षावाल्याला काही कळलं नाही तरी पटकन त्याने  नजर वळवली. छाया रस्त्याच्या दोन्ही बाजूने मागे पडणार्‍या गर्दीकडे बघत राहिली. ’थेरडीचं तोंड बघणार नाही पुन्हा.’ गार वारा अंगावर झेलत तिने मनात पक्कं केलं तसं तिला बरं वाटलं. पण संतापाने का कशाने डोळ्यातून पाणी गळायला लागलं होतं. रिक्षा गचकन थांबली तशी ती भानावर आली.
"काय जालं दादा?" गोंधळून तिने विचारलं.
"राजेंन्द्रनगर आलं. कुठं जायचं आहे? पत्ता काय आहे?" राजेन्द्रनगर म्हटल्यावर ती उतरली. पुढचं ऐकायला ती थांबलीच नाही तसंही तो माणूस कानडीत  बोलत होता. ती त्याच्याकडे पाठ करुन चालायला लागली. रिक्षा घाईघाईत बाजूला उभी करुन रामण्णा तिच्यामागे धावले.
"मुली, अगं पैसे दे. इथपर्यंत आणलं तुला." छायाने मागे वळून पाहिलं नाही. रामण्णांनी धावत येऊन तिचा हात पकडला. तिने मान वळवून पाहिलं. तिच्या डोळ्यातलं पाणी पाहून रामण्णा गडबडले.
"काय झालं? हरवली आहेस का बेटी? कुठे जायचं, कुठून आलीस?" छाया नुसतीच त्यांच्याकडे पाहत राहिली. एक अक्षर कळत नव्हतं.
"इथे जवळच  पोलिसठाणं आहे. तिथे सोडतो मी तुला. पोलिस मदत करतील." छायाला फक्त पोलिस हा शब्द कळला आणि रामण्णांचा हात झिडकारुन ती पळायला लागली. आजूबाजूला जमलेल्या लोकांना रामण्णा काय झाले ते सांगत होते तोपर्यंत छाया लांबवर पोचली होती. काही सुचत नसल्यासारखी ती भरकटत फिरत राहिली. वाटेत एका दुकानाच्या आडोशाला बसून तिने गुडघ्यात डोकं खुपसलं. रडावंसं वाटत होतं. आई पाहिजे होती. नाहीतर सुजाताई तरी. आता तिला घरी परत जावंसं वाटायला लागलं. पण सुजाताईच्या सासूबद्दल भिती दाटून आली. सुजाताईला एव्हाना काय झालं ते कळलं असेल. ती घरी आली असेल. भिरभिर्‍या नजरेने ती इकडे तिकडे पाहत राहिली.  रस्त्यावरची गर्दी, गाड्या, कानडी भाषा कान किटायला लागले छायाचे. किती वेळ गेला कुणास ठाऊक. तास, दोन तास... ती तशीच बसून राहिली. हातापायातलं त्राण गेल्यागत. राजेन्द्रनगरात ती पोचली होती. आता तिला एखाद्या तरी मैत्रिणीला गाठायचं होतं. उठावसं वाटत होतं तरीही ती हलली नाही. येणारी जाणारी माणसं बघत राहिली. त्या तेवढ्या माणसात कुठेतरी तिला रामबहादूर दिसला. आनंदाने उडी मारावी असं वाटत होतं छायाला. उठलीच ती. धावत जाऊन तिने त्याला गाठलं.
"तू इकडे?" त्यालाही आश्चर्य वाटलं.
"तू राजिदंरनगर मदी रातोस?" त्याने मान डोलवली. पण ती या भागात कशी ते त्याला समजत नव्हतं.
"तू मला गावाकडं जानार्‍या गाडीत बसवून देसील?" तिने हळूच विचारलं. रामबहादूरच्या ती घरुन निघून आली आहे हे लक्षात आलं.
"भांडलीस?" त्याने विचारलं. तिने उत्तर दिलं नाही. रडायलाच यायला लागलं तिला. रामबहादूर गडबडला.
"छाया, रस्त्यावर नको रडूस. असं करु, तुला भूक लागली असेल ना? समोरच्या हाटेलात जाऊ चल." त्याच्या आपुलकीच्या स्वराने तिला अजून मोठ्यांदा रडावंसं वाटत होतं. पण डोळे पुसत ती त्याच्या मागून चालत राहिली. इडली, डोसा पोटात गेल्यावर तिला बरं वाटलं.
"चल, जाऊ या?" तिला कधी एकदा नांदगावला परत जाऊ असं झालं होतं.
"तुझी गाडी रात्रीची असेल. आणि मुंबईपर्यंत जाशील इथून. तिथून पुढे कशी जाणार?" रामबहादूरलाही नीट काही ठरवता येत नव्हतं.
"मी गाडी येईस्तो थांबती ना तितंच. मुंबयला पोचले की बगीन माजं मी कसं जायचं गावी ते. पन इतं नाही रानार मी."
"ऐक माझं. मॅडमला मी सांगतो काहीतरी. घरी सोडतो मी तुला. तिथून दुसर्‍या बिल्डिंगकडंकडं जाईन. रात्री तिथं ड्युटी आहे."
"मग आदी मला गाडीत बसव आनि जा."
"तुझ्या मॅडमला कळलं तर माझी नोकरी गेलीच समज." त्याला हे नसतं झेंगट कसं दूर करायचं ते कळत नव्हतं.
" तिला नाय कलनार पन मला गावीच जायाचं हाय." छाया ठाम होती.
"कामावर सांगून यायला लागेल. न सांगता आलो तर नोकरी जाईल."
"मी पन येते." ती त्याच्याबरोबर निघाली. त्याने आपल्या कामाच्या जागी आज रात्री येणार नसल्याचं सांगितलं आणि पुन्हा रस्ता पकडला. मुंबईला जाणार्‍या गाड्या सगळ्या रात्रीच्या. दहानंतर.   अजून पाच सहा तास कुठे काढायचे? विचार करुन त्याने तिला खोलीवर न्यायचं ठरवलं. पण लगेच त्याच्या डोळ्यासमोर खोलीतलं दृश्य आलं. नेहमीप्रमाणे दोन - चार जणं पडीक असणार तिथे आजूबाजूच्या खोपटातली. काय करायचं? गाडीची वेळ होईपर्यंत थांबण्यासारखं ठिकाण त्याला आठवेना. खोलीवर पोचलो की बघू असा विचार करत तो छायाबरोबर चालत राहिला. आज पहिल्यांदाच तो असा एखाद्या मुलीबरोबर चालला होता. उगाचच काहीतरी पराक्रम गाजवल्यासारखं वाटत होतं त्याला. छाती ताठ करुन खूशीत गप्पा मारत तो छायाबरोबर चालायला लागला.  गल्लीबोळातून चालताना छायाचा नकळत होणारा स्पर्श त्याला आवडायला लागला. एक दोनदा त्याने उगाचच तिच्याशी जवळीकही केली. छाया सुजाताच्या सासूच्या तक्रारीमध्ये इतकी गर्क होती की तिला त्याने जाणूनबुजून केलेला स्पर्श जाणवलाही नाही.  रामबहादूर मात्र आता अस्वस्थ व्हायला लागला. छायाला एकदम जवळ घ्यावं असंच वाटायला लागलं त्याला. मनातल्या विचारांना थारा न देण्यासाठी तो झपाझप पावलं टाकत चालायला लागला. छाया मागे राहिलेली लक्षातच आलं नाही त्याच्या. पळतपळत छायाने त्याला गाठलं आणि त्याचा हात पकडला तसा तो थांबला. छायाच्या स्पर्शाने अंगातून वीज गेल्यासारखं वाटलं त्याला. 

घरुन फोन आल्याचं तिच्या सेक्रेटरीने सांगितल्यावर सुजाताला आश्चर्यच वाटलं. सासूबाई कधीच फोन करत नसत. काय झालं असेल? गडबडीने तिने फोन घेतला.
"अगं, छाया गेली घरातून निघून."
"बाहेर गेली असेल. येईल. इतक्या का घाबरताय तुम्ही?" सुजाताने त्यांना शांत करण्याचा प्रयत्न केला. पण त्या श्वासही न घेता सांगत राहिल्या.
"रागावून गेली आहे ती सुजाता. मी दोन तास वाट पाहूनच फोन करतेय तुला. तू ये बाई घरी." सुजाताने  फोन ठेवला आणि ती निघालीच. तिला सासूचा राग आला.  ’नवरोजींनी इथे मला ठेवलंय आईच्या दिमतीला स्वत: गर्क  परदेश वार्‍या करण्यात. येता जाता छायाचा उद्धधार चालू असतो. गेली असेल डोकं शांत करायला. येईल. आणि शोधायचं तर कुठे शोधायचं आता तिला आणि कसं?’ मनातल्या मनात तिने सासू, नवरा दोघांना शिव्या घातल्या. पण छाया घरी येणं महत्वाचं होतं. वाट चुकली तर सांगताही नाही येणार तिला परत कसं घरी जायचं ते याची सुजाताला खात्री होती.  आणि काही बरंवाईट झालं तर कोणत्या तोंडाने ती यमुनाकाकूंना, छायाच्या आईला तोंड दाखवू शकली असती? काहीतरी करणं भाग होतं. तातडीने. विचार करुन तिने उल्हासला बरोबर घेतलं. उल्हास आणि ती कंपनीत एकत्रच लागले होते आणि तेव्हापासून चांगले मित्रही झाले होते एकमेकांचे.  तो चटकन निघाला सुजाता बरोबर.
"आधी घरी जाऊ. कदाचित आली असेल घरी ती. तिला बेंगलोर नवखं आहे अजूनही. जाणार नाही लांब. " उल्हासचं म्हणणं  सुजाताला पटलं.  तिची गाडी होतीच. तरी पोचायला अर्धा तास लागला. छाया आलेली नव्हती. सासूबाईंकडे रागाचा कटाक्ष टाकत सुजाता शेजारच्या घरांची दारं ठोठवायला लागली. तिथे काम करणार्‍या मुलींकडून छायाबद्दल काही कळेल अशी  अपेक्षा होती. कुणीतरी रामबहादूरचा उल्लेख केला. घाईघाईत सुजाता खाली गेली. उल्हास आधीच तिथे चौकशी करत होता.  रामबहादूरला आज सुटी होती. तो दुसरीकडेही कुठेतरी काम करतो एवढंच चौकीवरचा माणूस सांगू शकला. त्याच्या घराचा पत्ता चौकीदाराने कागदपत्रातून शोधून दिला. उल्हास आणि सुजाता राजेंन्द्रनगरशी पोचले. वाटेत जाताना प्रत्येक वळणापाशी सुजाता गाडी थांबवायला लावत होती. कुठेतरी रस्त्यातच कदाचित सापडेल. फिरत असेल इकडेतिकडे असं तिला वाटत होतं. सुजाता बेचैन व्हायला लागली. छायाने काय कपडे घातले आहेत तेही तिला आठवेना. छायाच्या अंगयष्टीची, साधारण तिच्यासारखेच कपडे घातलेली प्रत्येक मुलगी तिला छाया वाटत होती. पण गाडी राजेन्द्रनगरपाशी पोचली तरी वाटेत कुठे छाया नजरेला पडली नाही. सुजाताने आजूबाजूचा गलिच्छपणा पाहिला आणि छाया रामबहादूर बरोबर इथे येईल हे तिला पटेनाच. खेडेगावात शुद्ध हवेत वाढलेली मुलगी होती ती. पण आता विचार करण्यात अर्थ नव्हता. गाडी राजेन्द्रनगरच्या बाहेर उभी करुन गल्लीबोळातून कसंबसं त्यांनी रामबहादूरची खोली शोधली. आजूबाजूच्या नजरा दोघांवर रोखलेल्या होत्या. दोघांनाही अवघडल्यासारखं झालं होतं पण विचार करायची वेळ नव्हती. रामबहादूर आणि छाया दिसल्याशिवाय चैन पडणार नव्हतं. दोघं  खोलीशी पोचले.  दार उघडंच होतं. आता दोघं तिघं जोरजोरात गप्पा मारत होते. समोर रिकाम्या बाटल्या पडलेल्या होत्या. त्यातलाच एखादा रामबहादूर असेल असं वाटलं उल्हासला. पण तिथेही तो नव्हता. खोलीतलं कुणीच धड काही सांगू शकतील अशा अवस्थेत नव्हतं. तो आणखी कुठे काम करतो त्या ठिकाणाचा पत्ता मिळवायला हवा होता.  दोघं दिसेल त्याला  विचारत राहिले. अखेर कुणीतरी तो मिळवला. उल्हास आणि सुजाता तिथे पोचले तर तो तिथून अचानक निघून गेलेला. का, कुठे याबद्दल काही समजलं नाही तरी आता असली तर छाया त्याच्याचबरोबर असेल याबद्दल दोघांनाही खात्री पटली होती. पण  रामबहादूरला कुठे शोधायचं हा पेचच होता. सुजाता आणि उल्हास दोघंही थकले होते. जरा बर्‍या दिसणार्‍या हॉटेलमध्ये जाऊन  काहीतरी पोटात ढकलायचं त्यांनी ठरवलं. रस्त्यावर नजर ठेवता येईल असं हॉटेल निवडून ते दोघं अस्वस्थपणे बसून राहिले. बराचवेळ  गर्दी निरखित राहिले. छाया दिसेल असं उगाचच वाटत होतं सुजाताला. पण रस्त्यावरच्या गर्दीत छाया ओळखू येणं कठीणच होतं. सासूबद्दलची नाराजी ती उल्हाससमोर व्यक्त करत राहिली. उल्हास निमूटपणे सुजाताला तिच्या भावना व्यक्त करु देत होता. तासाभराने दोघं तिथून बाहेर पडले.  परत रामबहादूरच्या गल्लीत पाऊल टाकायची इच्छा नव्हती. पण तो परत आला असण्याची शक्यता होती. त्याच्या खोपटापाशी पोचेतो वाटेत दारु पिऊन बरळणारी, आरडाओरडा करणारी माणसं,  गटारातलं सांडपाणी, येता जाता इथेतिथे थुकणारी पोरं नकोच वाटत होतं पण इलाज नव्हता. तोंडावर हात दाबत, घाणीत पाय पडणार नाही याची काळजी घेत  दोघं खोलीशी पोचले. आतून जोरजोरात हसण्याचा आवाज येत होता. मगाचीच असतील सगळीजणं की आला असेल रामबहादूर परत? हळूच उल्हासने वाकून पाहिलं आणि त्याच्या अंगावर काटा आला. खोलीतली तरुण मुलगी छायाच असणार हे त्याच्या लक्षात आलं. छायाची नजर आणि तिच्याशी लगट करणारे चार पुरुष! उल्हासच्या शरीरातून भितीची लहर आरपार गेली.  मागून डोकावणार्‍या सुजाताने त्याच्या खांद्यावर हात ठेवला तसं तो गरकन वळला. सुजाता छायाला हाक मारेल नाहीतर आत शिरेल ह्या कल्पनेनेच त्याचं धाबं दणाणलं. त्याने सुजाताला हाताने बाजूला खेचलं. भिंतीशी पाठ करुन तो कुजबूजला.
"तिला हाक मारु नकोस. सोडणार नाहीत ते तिला. अंगावर धाऊन येतील आपल्या."
"अरे पण काही तरी करायला हवं ना. मुर्ख मुलगी. काडीची अक्कल नाही." सुजाता पुटपुटली.
"भरपूर प्यायलेली आहे ती."
"बेभान झाल्यासारखी वागतेय." सुजाताच्या मनात छायाच्या वागण्याची चीड साठत चालली होती.
"काय करायचं? तिला तिथून सोडवायचं कसं?" छायाला तिथून तातडीने बाहेर कसं काढायचं याच विचारात होता उल्हास.
"पोलिसांकडे जाऊ या?" इतकी सोपी गोष्ट सुचली कशी नाही याचं आता तिला आश्चर्य वाटलं.
"पोलिसांना घेऊन येईपर्यंत काय होईल कुठे ठाऊक आहे आपल्याला? आत्ताच लांडग्यांसारखे तिच्या अंगाशी झोंबतायत. तिला पाजली  आहे भरपूर. शुद्ध हरपल्यासारखी बरळतेय ती." दोघं काही न सुचल्यासारखे आत मध्ये डोकावून पाहत होते. दारासमोरुन येणार्‍या जाणार्‍यांच्या नजरा अंगाला बोचत होत्या ते वेगळंच. आतमध्ये चाललेला गोंधळ तिथे राहणार्‍या लोकांना नवीन नसावा. आजूबाजूच्या झोपड्यातून भांडणांचे, बरळण्याचे आवाज येतंच होते. पण सुजाता आणि उल्हास सारखी माणसं तिथं येणं त्यांच्यासाठी नवीन होतं. सुजाताला तिच्यावर खिळणार्‍या नजरा देहाची चाचपणी करतायत असंच वाटत होतं. अंगावरचा शर्ट सहजासहजी झाकताही येत नव्हता. ओढणी असती तर बरं असं तिला प्रकर्षाने जाणवायला लागलं.  दोघांची बेचैनी वाढत होती. नक्की काय करायचं ते उलगडत नव्हतं. अखेर इकडे तिकडे पाहत धाडसी निर्णय घेतला सुजाताने. उल्हासला हाताने बाजूला करुन ती आत धावली. छायाच्या कपड्यांशी चाळा करणार्‍या चौघांना काही कळायच्या आत तिने छायाला खेचलं. जोरात ओरडत ती छायाला बाहेर काढू पाहत होती. छाया काही न कळल्यासारखी तिथेच उभी राहिली. तोपर्यंत उल्हास आत आला. त्या एवढ्याशा खोलीत इतकं माणसं मावतही नव्हती. तारवटलेल्या डोळ्यांनी सगळेजण सुजाताकडे पाहत होते. उल्हासने सुजाताला दाराच्या बाहेर ढकललंच. तिच्या दिशेने येणार्‍या रामबहादूरला पोटात त्याने गुद्दा हाणला. रामबहादूरचा तोल गेला. दोघं स्वत:चा तोल सांभाळत त्याला सावरायला पुढे झाले. तिसरा उल्हासच्या अंगावर धावून आला. उल्हासने स्वत:ला कसंतरी त्यांच्या तावडीतून सोडवलं आणि तो खोलीच्या बाहेर पडला. झोपडीच्या बाहेरच वाहणार्‍या गटारात त्याचा पाय जाताजाता वाचला. छायाला घट्ट धरुन धडधडत्या काळजाने सुजाता बाहेर उभी होती. रामबहादूर बरळत बाहेर आला आणि त्याने छायाचा हात पकडला.
"तिला मी गाडीत बसवून देणार आहे. सोडा तिला." सुजाताचा पारा चढला. पण सुजाताने काही करण्यापूर्वीच उल्हासने रामबहादूरचा शर्ट पकडत सणसणीत ठेवून दिली.  रामबहादूर गाल चोळत राहिला तसं तोच हात खेचून सुजाताने पिरगळला.
"बेशरम. तुला कळतंय का काय करतो आहेस तू? नोकरी गेलीच आता तुझी. तुरुंगाची हवा खायला पाठवते थांब तुला." सुजाताचे डोळे आग ओकत होते. झोपडपट्टीतली माणसं जीन्समधली बाई रामबहादूरचा हात पिरगळते आहे हे बघून फिदीफिदी हसत जमा झाली होती. पण हळूहळू उल्हासला त्या घोळक्याची भिती वाटायला लागली. थोबाडीत खाल्लेल्या रामबहादूरचा खाऊ का गिळू आविर्भाव त्याला अस्वस्थ करायला लागला. त्याच्या बाजूला येऊन उभे राहिलेले त्याचे मित्र आणि तो आता शांत राहणार नाहीत असं त्याला राहून राहून वाटत होतं. आपल्यासारखी दोन पांढरपेशी माणसं क्षणात नष्ट करायला या लोकांना वेळ लागणार नाही असं त्याला वाटायला लागला. पन्नास साठ चेहरे नाकेबंदी केल्यासारखे खुणावत होते. काही झालं तर मुंगीसुद्धा सहज बाहेर पडू शकणार नाही इतकी गर्दी तिथे होती आणि ती देखील झोपडपट्टीत राहणार्‍यांचीच. त्यात दोघांचा निभाव लागणं निव्वळ अशक्य होतं. छाया चाललेला गोंधळ विस्फारीत नजरेने नुसताच पाहत होती. घाबरुन, गोंधळून. इंग्रजीचा आधार घेत सुजाताला तिथून निघायला हवं असं तो परोपरीने सांगत होता पण सुजाता ऐकण्याच्या मनस्थितीत नव्हती.  रामबहादूरने सुजाताचा हात झटकला आणि तो उल्हास समोर तोल सावरत उभा राहिला.
"साहेब, माझ्या थोबाडीत मारली हे चांगलं नाही केलं तुम्ही. ह्या मॅडमना सांगा, पुरुषाची जात आहे माझी. त्यांनी नाही मला शहाणपणा शिकवायचा. माझी चूक नाही. ही पोरगीच माझ्याकडे आली. गलती हो गयी. माफ कर दो. नौकरी से मत निकालो साब मुझे. आपही बताओ मॅडमको. जेल मे नही जाना है मुझे. मै तो उसे कल ले के आनेवाला था...." उल्हासने मान डोलवली. पण सुजाताला राहवलं नाही.
"कल? पळून आलेल्या मुलीला रात्रभर ठेवणार होतास?  तुझ्याबरोबरच्या दारु प्यायलेल्या त्या धटिंगणाबरोबर? आणि काय चाळे चालले होते रे तिच्या अंगाशी?" उरलेले तिघं फिस्सकन हसले.
"मॅडमऽऽ"  किंचाळत रामबहादूर सुजाताच्या अंगावर धावला. उल्हास चिडलाच सुजातावर.
"सुजाता, पाऊल उचल पटकन. क्षणभरही थांबून चालणार नाही. ऐकलं नाहीस तो काय म्हणत होता. सगळे अंगावर धाऊन आले तर मेलोच समज आपण. आता आणखी कसली भर पडायला नको." सुजाताला उल्हासचं ऐकायचं नव्हतं पण गोंधळ वाढत चालला होता. आणखी काही घडण्याच्या आत निघणं भाग होतं. रामबहादूरकडे नजर टाकून छायाचा हात धरुन सुजाता निघाली. छायाला उभं आडवं फोडून काढावं छायाला असं वाटत होतं. संतापाने तिच्या अंगाची लाही लाही झाली होती. घरी पोचलं की सासूबाईंवर तोंडसुख घ्यायचं, सोसायटीत रामबहादूरची तक्रार नोंदवायची की पोलिस चौकीत आताच छायाला घेऊन जायचं अशा विचारांचं चक्र सुरु झालं तिच्या मनात. गल्ली, बोळ तुडवता तुडवता पोलिसांकडे न जाण्याचं तिने निश्चित केलं. एकदा पोलिसांकडे गेलं की छायाला ते प्रकरण संपेपर्यंत इथेच राहावं लागेल हे तिला कळत होतं आणि यानंतर एक क्षणही तिला छायाची जबाबदारी नको होती. छायाला नांदगावला ताबडतोब परत पाठवायचं एवढंच तिचं ध्येय होतं.  उल्हासला ती पुन्हा गळ घालणार होती. छायाला नांदगावला पोचतं करायचं. कसंही, आजच, लगेचच!  - मोहना.

बत्तिशी!

Marathi Culture And Festivals च्या दिवाळी अंकात प्रसिद्ध झालेला माझा विनोदी लेख.

भल्या पहाटे कळा सुरु झाल्या. सुमुखी दाते आय ओय करत कुशीवर वळली. नवर्‍याला गदगदा हलवलं तर तो तिच्याहून जोरात ओरडत एकदम दारच उघडायला निघाला. त्याचं हे नेहमीचंच. आधी दाराकडे धावणार काही झालं तरी. पळपुटा कुठला. सुमुखी ’झोप तू’ असं फणकार्‍याने पुटपुटली आणि आय, ओय जोरात आळवत दुसर्‍या खोलीत डोकावली. चिरंजीव आडवे पडलेले. ते ढिम्म हलले नाहीत. सुमुखी तिसर्‍या खोलीत गेली. पलंग रिकामा. पळाली की काय? कुणाबरोबर? कशी? कधी? आता सुमुखी दोन वेगवेगळ्या कारणांसाठी ओरडायला लागली. पलंगाच्या पलीकडच्या बाजूला पडलेली तिची तरुण कन्यका उठून शांतपणे पलंगावर झोपली. जग इकडचं तिकडे झालं तरी या घरातलं कुणी स्वत:ची झोपमोड होऊ देणार नाही याची सुमुखीला खात्री पटली आणि इलाज नाही म्हणून आपोआप किंचित बरंही वाटायला लागलं. दातदुखी विसरुन ती पुन्हा आडवी झाली.

रात्री सुमुखीने उठवलेलंही कुणाला आठवत नव्हतं त्यामुळे तिला काय झालं होतं हे विचारणं दूरच. पण उठल्या उठल्या सुमुखीने आंतरजालावरच्या माहितीच्या पुरात उडी मारली. तिने दातदुखीची लक्षणं शोधली. त्यातली ’गंभीर’ लक्षणांची यादी आपलीच असं तिला वाटायला लागलं. लक्षणं म्हटलं की परिणाम आलेच. वेळीच उपाय केले नाहीत तर दाताबरोबर आपणही ’राम’ म्हणू शकतो हे लक्षात आल्याआल्या सुमुखीने वही पुढे ओढली. पोटदुखीने बेजार झाल्यावर लिहिलेला मागच्यावेळच्या  इच्छापत्राचा कागद तिने फाडला. नवीन  लिहायला घेतलं. गेल्यावेळेस  आधीच पोट दुखत असताना नवर्‍याने केलेल्या स्वयंपाकामुळे तिचं पोट अधिकच बिघडलं होतं. तातडीने रुग्णालयात दाखल व्हावं लागलं होतं. नवरा तुरुंगात जाऊ नये म्हणून तिने त्याला जेवण करता येत नाही त्यामुळे अपचन झालं असं रुग्णालयात सांगितलं. पण अन्नात विष घालून सुमुखीला मृत्यूच्या सापळ्यात अडकविण्याचा त्याचा बेत तिच्याहून अधिक चांगला कुणाच्या लक्षात येणार?  सुमुखीने बदला म्हणून त्या वेळेस नवर्‍याला इच्छापत्रातूनच काढून टाकलं. प्रत्येकाच्या वागण्यानुसार ती त्यांना इच्छापत्रात घालत होती, काढत होती.  तेवढ्यात तिथे आलेल्या नवर्‍यालाही तिने सुचवलं,
"तुझं एकच एक आहे इच्छापत्र. परिस्थितीप्रमाणे बदलायला हवं."
"तुझे बदल चालू असतात तेवढे पुरे. त्यासाठीच वही दिली आहे. कर तू  बदल. शेवटच्या क्षणाला जो कागद असेल ते तुझं इच्छापत्र. स्वाक्षरी करायला मात्र विसरु नकोस." नेहमीप्रमाणे आताही नवर्‍याने सांगितलं. साश्रू नयनाने तिने मुलांना बोलावून घेतलं.
"आज लिहिलंय हं पुन्हा. काय हवं - नको, कमी -जास्त करायचं आहे ते बघा."
"आई, तू एकदाच जा ना." मुलगी म्हणाली आणि दचकली. सुमुखीचा श्वास अडकला.
"अगं, मला घालवतेस की काय? काय ही आजकालची मुलंऽऽऽऽ"
"मुलं? तू काही झालं की मला पण ओवतेस त्यात." मुलाने कुरकूर केली तशी विषयाची गाडी तिच्या लेकीने मूळपदावर आणली.
"या वर्षातलं चौथं इच्छापत्र. ते घालवायचंय. तुला नाही. एकच करुन ठेव नं बाबासारखं." सुमुखीने घाईघाईत हातात धरलेला कागद फाडला.
"अगं, फाडू नकोस. वाचतो आम्ही. दे." मुलाने कागद घेतला.
"नको. विचार बदललाय माझा. परत करते इच्छापत्र." सुमुखीने पुन्हा लिहायला सुरुवात केली. ‍ संतापाच्या भरात तिने पुन्हा नवर्‍याला इच्छापत्रात भरलं. घे नतद्रष्ट कार्ट्यांचा ताबा. समजू दे तुलाही. त्या नादात तिच्या दाताचं दुखणंही बाजूला पडलं.

दोनच दिवसात गालावर हात ठेवून मलूल चेहर्‍याने सुमुखी दंतवैद्यासमोर होती. जिवणी ताणून वैद्यबुवांना हसताना पाहिल्यावर आलेला राग आवरत तिने दात दाखविण्यासाठी तोंडाचा ’आ’ वासला.
"काढावा लागेल." तोंडाचा वासलेला ’आ’ सुमुखीला बंदही करता येईना. कपड्यांना उडू नये म्हणून चिमटे लावतात तसं इथे तिचं तोंड बंद होऊ नये म्हणून लावलेला.  त्या ही स्थितीत तिला हसायला यायला लागलं.  लहानपणापासून आतापर्यंत तिने तोंड बंद करावं म्हणून ओरडणं किंवा  काकुळतीला येऊन केलेली विनवणीच ऐकली होती सर्वांची. इथे मात्र तोंड बंद करु नये म्हणून दंतवैद्यांचा  खटाटोप. काढावा लागेल म्हटल्याक्षणी तिने हाताने खाणाखुणा करुन त्यांना थांबवण्याचा आटापिटा केला.
"थांबा, थांबा." बोलण्याचा प्रयत्न करत सुमुखीने हाताने खाणाखुणा सुरु केल्यावर ते थांबले. गालात अडकवलेला चिमटा काढून त्यांनी  प्रश्नार्थक नजरेने पाहिलं.
"दात काढून काय करायचं?" सुमुखीने भेदरल्यासारखं विचारलं. या अर्धवट वयात दात काढणार.  ना धड तरुण, ना धड म्हातारी. एक जरी दात गेला तरी भगदाड. चांगलं दिसायचं तर कायम हसायचं हे तत्त्व सुमुखी अक्षरश: रोज राबवत होती.  चिडली तरी हसतच चिडायचं कारण सतत चांगलं दिसायचं हे धोरण. आणि ही काय अवदसा सुचली इथे या दंतवैद्यजींना. काढून टाकायचा म्हणे. आणि करायचं काय?
"हा काढून टाकायचा आणि दुसरा घालायचा."  सुमुखीला तिचा दात काढणार दंतवैद्याचेच दात उपटून परत त्याच्याच घशात घालावे असं वाटायला लागलं. पण तेवढ्यात सिनेमात पाहिलेले चंदेरी, सोनेरी दातांचे नट आठवायला लागले.
"सोन्याचा दात." क्षणभर तिला मोह झाला. त्या निमित्ताने सोनं घेऊन होईल आणि ते सतत जवळ राहील.
"एक - दोन ठिकाणी चौकशी करते अजून आणि मग तुम्हाला सांगते दात काढायचा की नाही ते" सुमुखी  तिथून बाहेर पडली आणि घरी येऊन तिने सर्वांवर दात काढले.

"ही साखळी तुझ्यामुळे सुरु झाली." सुमुखीने नेहमीप्रमाणे नवर्‍यावर सार्‍या जगाचा राग काढला.
"अच्छा." त्या ’अच्छा’ मध्ये काय नवीन सांगते आहेस असं होतं. जे काही वाईट होतं त्याला तोच जबाबदार असतो तिच्यामते हे त्याला पक्कं ठाऊक आहे. उद्या जग बुडालं तरी तू नळ चालू ठेवलास म्हणून जगबुडी झाली म्हणायला सुमुखी कमी करणार नाही याची त्याला खात्री होती. पण वादाला कुठे तोंड फोडायचं म्हणून त्याने अच्छा वरच विषय संपवला. पण सुमुखीने विषयाला तोंड फोडलंच.
"आठवतंय ना, इथे आलो तेव्हा अक्कलदाढ यायला लागली होती. दंतवैद्य आणि तू संगनमताने सगळ्या दाढा काढून टाकण्याचा कट रचलात." तो प्रश्नार्थक नजरेने तिच्याकडे पाहत राहिला.
"१९९५ सालची गोष्ट आहे ही."
"२०१७ साली पण जशीच्या तशी सांगते आहेस." त्याने तिच्या स्मरणशक्तीला दाद दिली. तिकडे दुर्लक्ष करत सुमुखी म्हणाली.
"चार, चार दाढा काढल्या एकाच दिवशी. माझं तोंड आता काही दिवस बंद म्हणून तू खूश. दोन महिन्याची कमाई एका दिवसात म्हणून वैद्यबुवा खूश."
"नाही काढणार म्हणायचंस. सोप्या गोष्टी उगाच अवघड कशाला करायच्या." सुमुखीचा नवरा तिच्याकडे न बघता म्हणाला.
"अक्कल नव्हती ना." नवर्‍याच्या मिष्किल चेहर्‍याकडे लक्ष जाताच आपण घोडचूक केली हे तिच्या लक्षात आलं.
"याचाच अर्थ अक्कलदाढ काढल्यामुळे काही फरक पडला नाही." तो हसून म्हणाला.
"त्यामुळे आली अक्कल. आता काय करु ते सांग."
"तू ठरव बाई. १९९५ ते २०१७ ऐकतोच आहे मी. त्यात भर नको." सुमुखीने फणकार्‍याने आपल्या दाताचं आपणच काय ते बघू असं ठरवलं आणि  मोहीम हाती घेतली.

नवीन दंतवैद्याने आधीच्या दंतवैद्याने सुचवलेला दात काढावा लागेल हे तर सांगितलंच वर अजून आजूबाजूचे दोन चार दात खराब झाल्याचं तिच्या निदर्शनास आणून दिलं. सगळ्या खर्चाचा विचार करता भारतात जाऊन दात उपटून यावेत की काय असंही तिला वाटून गेलं पण व्यावहारिक दृष्ट्या ते शक्य नव्हतं. मग हे सगळं जितक्या लांबणीवर टाकता येईल तितकं कसं टाकायचं याचं तिने नियोजन केलं. गूगल करुन वेगवेगळे उपाय सुरु केले. सुमुखी रोज लसूण खायला लागली. ॲपल सायडर व्हिनेगर प्यायला लागली. बेकिंग सोडा दातावर चोळायला लागली. लवंगा गालात ठेवायला लागली. नवरा म्हणाला,
"असले अघोरी उपाय करण्यापेक्षा एकदाच काय तो उपटून टाक ना."
"तुझं बोलणं अघोरी आहे. माझे उपाय नाहीत." सुमुखीने नवर्‍याची सूचना फेटाळत पुढची पायरी गाठली.
 कायप्पावरुन तिच्या शाळेतले मित्र, जे आता दंतवैद्य झाले आहेत त्यांना सल्ला विचारला. मध्या म्हणालाच,
"तेव्हा घासू म्हणून चिडवायचा तुम्ही सार्‍या आठवतंय का? आणि आता एकदम माझा सल्ला? मी घासू होतो, हुशार नव्हतो, आहे ना लक्षात." मध्याच्या दातांची नक्षी करावी असं वाटलं तरी आता काम होणं महत्त्वाचं होतं. सुमुखीने दंतपंक्ती दाखवत मधाळ शब्द त्याच्याकडे रवाना केले.
"ए, त्याचा राग काढून अजून दात पडण्याचं काहीतरी सुचवू नकोस हं." त्या शब्दांबरोबर माफ कर, हास्य इत्यादी इमोजी टाकले. सुमुखीचा मित्र पाघळला.
"३००० हजार डॉलर्स घालून दात काढण्यापेक्षा आपोआप पडेल तोपर्यंत थांब. मग पुढचं पुढे." ही कल्पना सुमुखीला एकदम पटली. तोपर्यंत तिने तशी इतर माहिती काढली होतीच. आता औषधाच्या मागे लागायचं होतं. विमाकंपन्या आणि वैद्य संगनमताने औषधं सहजासहजी हाती लागू देत नाहीत. मग सहजासहजी न मिळणारी औषधं मिळवायची कशी? ज्ञानाच्या सागरात सुमुखीने पुन्हा उडी मारली. नाना कॢप्त्या वाचून तिला डॉक्टर आणि विमा कंपन्यांना फसवणार्‍या मनुष्य समूहाचं कौतुकच कौतुक वाटलं. त्यातला एक पर्याय तिने धडक योजनेसारखा राबवला. ती थेट ’पेटको’ नावाच्या पशुपक्ष्यांच्या दुकानात पोचली.
"हे औषध पाहिजे होतं." तिने लिहून नेलेला कागद पुढे केला.
"काय झालंय माशाला?" औषधाचं नाव पाहत तिथल्या मदतनिसाने विचारलं.
"माशाला? माझ्याकडे नाही मासा."
"मग हे औषध?" मदतनीस गोंधळला.
"अरे हो, आहे, आहे मासा. माझं लक्ष नव्हतं. माफ करा हं. म्हणजे मी माझ्या दाताचाच..." सुमुखीने मानेला, केसांना आकर्षक झटका देत दात विचारातून उडवला आणि म्हटलं.
"म्हणजे माझ्या माशाचाच विचार करत होते. त्याचा दात दुखतोय हो खूप. आय ॲम व्हेरी अटॅच्ड टू हिम. एकुलता एक आहे ना."
"हाऊ स्वीऽऽऽट. आय हॅव बेटा टू." तो मदतनीस स्वत:च्या बेटा माशाबद्दल बोलायला लागला. ती संधी साधत सुमुखी म्हणाली,
" हे औषध ना गूगलवर सापडलं मला. आहे का बघा ना तुमच्याकडे."
"कुठला दात दुखतोय?" 
"डावा, खालचा. " नकळत तिने दुखर्‍या दातावर हात धरला.
"तुम्ही माश्याच्या दाताबद्दल बोलताय की तुमच्या?" सुमुखीच्या आकर्षक अदांकडे दुर्लक्ष केलं त्याने.
"दोघांच्या."
"पण दोघांनी एकच औषध घेऊन नाही चालणार."
"तुम्ही माशाचं द्या. मी ते माणसाला द्यायचं की नाही ते बघते." तिथे काही ते औषध सापडलं नाही म्हणजे त्या विक्रेत्याने तिला ते मुद्दाम दिलं नाही याबद्दल सुमुखीच्या मनात तिळमात्रही शंका नव्हती. त्याच्या कुळाचा उद्धार मनातल्या मनात करत ती पुन्हा घरी आली.

घरी येऊन तिने पुन्हा पुन्हा दात हलवून पाहिला. मध्याने म्हटल्याप्रमाणे पडण्याची चिन्ह नव्हती. काय करावं ते समजत नव्हतं. पण दाताचा काय तो सोक्षमोक्ष लागल्याशिवाय सुमुखीला चैन पडत नव्हतं. विचाराच्या नादात ती जिन्याच्या पायर्‍या चढली आणि सुमुखीचा पाय घसरला. दुखावलेला पाय हळुवार हाताने कुरवाळत असतानाच तिला तो सुजल्यासारखा वाटायला लागला. चालायचा प्रयत्न करतानाच आपल्याला चालता येत नाही हे जाणवलं.
"ओय, ओय, ओय..." ती जोरात ओरडली. घरात कुणीच नव्हतं त्यामुळे कुणी आलं नाही. आणि असते तरी आले असते का प्रश्न तिने स्वत:लाच विचारला. उत्तर मिळेना. तिने बाजूला पडलेला फोन उचलला आणि माहितीच्या सागरात परत एक डुबकी मारली. मुरगळलेल्या पायाचं पुढे काय होईल हे तिला पाहायचं होतं. त्यामुळे तिच्या दाताचंही दु:ख बाजूला पडलं. आता पाय महत्त्वाचा होता. चौतीस दातातला एखादा गेला तर ठीक पण दोनातला एक पायच गेला तर? ताबडतोब इच्छापत्रात बदल करायला पाहिजेत. लंगडत ती तिच्या खोलीत पोचली आणि वहीतला आधीचा कागद फाडत, पाय चेपत तिने तिचं इच्छापत्र बदलायला सुरुवात केली. -- मोहना

http://www.marathicultureandfestivals.com/

सपोर्ट

मला ’सपोर्ट’ करायला खूप आवडतं
माझ्यासारखे आहेत बरं  खूप
आमच्याशिवाय वाजत नाही सूप!

जातो झालं सतत ’सपोर्ट’ करायला
पण आम्ही बांधील नाही कशाला
शोधायचो असतो आमचा आनंद आम्हाला!

सपोर्ट करण्यासाठी जावं लागतं सगळीकडे
थकवा येऊन डोळे मिटतात थोडेथोडे
पण ’आम्ही’ तर असायलाच हवं ना जिकडे - तिकडे!

सपोर्टने मरगळ पसरली गात्रोगात्री  
बाहेर गेलं की होतील मोकळी, ही खात्री
आतल्यापेक्षा बाहेर गर्दी, आम्ही जातीचे दर्दी!

आलो कधीतरी आत, नाट्यसंगीताची चालू होती तान
स्वीकारताना सार्‍यांची दाद, गायक वदला
शिष्टाचाराचं ठेवा की हो थोडंतरी भान!

चालू आहे तुमचं आत - बाहेर, नका देऊ असा आहेर
गाणं संपेपर्यंत धरा धीर, नंतर वळवा मोहरा बाहेर
जो खरा रसिक, त्यासाठी आता मारावी म्हणतो लकेर!

कसला हा गायक, ह्याला ’सपोर्ट’  कळत नाही
इतकी छान तान मारली आहे की
भांगड़ा करण्याशिवाय पर्याय नाही! - मोहना

फुलपाखरु

रोज एकेक स्वप्न
विसावतंय मनाच्या कोपर्‍यात
बसली आहेत जणू निवांत देव्हार्‍यात!

किती जमली आहेत स्वत:हून
निरखते त्यांना डोळे भरुन
पूर्ततेच्या कल्पनेने हरखून!

निरखतायत स्वप्न एकमेकांना असूयेने
ढकलतायत एकमेकाला त्वेषाने
अग्रक्रमाच्या इर्षेने!

हाताळेन  एकेक सवडीने
कशाला काही घाई गडबडीने
राहावं म्हणते जरा सुखासमाधानाने!

स्वप्नांच्या भाऊ गर्दीचा
पडला केव्हातरी विसरच
कोपर्‍यात झाली खरी त्यांची घुसमटच!

बसून बसून फारच त्रास लागली द्यायला
म्हटलं, हवीत कशाला ती आपल्याला
द्यावीत आता जशीच्या तशी दुसर्‍याला!

पण नकोच, खूप आवडीने धरलेल्या फुलपाखराला
मुक्त श्वास घेण्यासाठी सोडायचो आपण लहानपणी
तसं एकेक स्वप्न सोडते मी आता निळ्याशार आभाळात जागेपणी!

प्रवास

आरशासमोर मी, निरखीत भाव चेहर्‍यावरचा
माझा आणि माझ्या मनातल्या अनेकांचा!
सारा प्रवासच रंजक होता
बालपणातच प्रारंभ दडला होता!

लहानपणीच लागलं जमायला
शब्दफुलांचा वापर करायला!
स्वार्थ कुणाला चुकलाय
त्यातच परमार्थ दडलाय!

मग मला छंदच लागला,
चेहर्‍यांच्या आतलं धुंडाळायचा!
स्वत:च्या मनातलं लपवत
दुसर्‍याच्या मनातलं ढोंग ओळखायचा!

काळ आता थकला, आरशापुढे नग्न झाला
चेहर्‍यावरचं ओझं बाजूला करत अंतरंगात डोकावला!
कधीतरी बरसलेलं  निरागसत्व
शोधत शोधत शांत झाला! --- मोहना

घटस्फोट

हल्लीच मी ठरवलं घटस्फोट घ्यायचा. इतरांनी काही केलं की मला पण तसंच करावंसं वाटतं. वाटलं घेऊन पाहू आपणही.  बाकीच्यांना जमतं मग मला का नाही हा प्रश्न मी स्वत:ला विचारते आणि लागते कामाला.  वरातीमागून घोडं होतं दरवेळेस. पण ठीक आहे नं, वरातीत शिरल्याशी कारण. तसंच हे घटस्फोटाचं. बाकीच्यांचे झाले पण माझा का होत नाही हे काही कळेना. खरं तर मी येता जाता म्हणतंही होते की मला घटस्फोट घ्यायचाय. नवराही तत्परतेने ’घे’ म्हणायचा. आता त्याने एखादी गोष्ट कर म्हटली तर त्याचा छुपा हेतू साध्य होईल असं मला वाटतं त्यामुळे त्याने सांगितलेलं कुठलंच काम मी लगेच करत नाही. पण माझ्या खूप मित्रमैत्रिणींनी घटस्फोट घेतल्यावर मला वाटायला लागलं की त्यासाठी फार गंभीर काही घडायलाच हवं असं नाही. आता मला हे कसं कळलं? आमचेच मित्रमैत्रिणी ते. प्रत्येकाने आपापली बाजू मांडलीच. बाजू ऐकल्यानंतर मला प्रत्येक पक्षाचंच बरोबर आहे हे पटलं. सगळी लक्षणं आमच्याच घरातली. फक्त या कारणासाठी घटस्फोट घ्यायचा असतो हेच मला ठाऊक नव्हतं याचं मला फार दु:ख झालं. सगळीकडे हे असं. सर्वात शेवटी राहते मी दरवेळेस.

अखेर मी पण ठरवलं, घटस्फोट घ्यायचा आणि आजच. येताजाता म्हटल्यासारखं न म्हणता मी अतिशय गंभीर चेहर्‍याने घरातला एक नवरा आणि दोन मुलं, एकूण तिनजणांसमोर उभी राहिले. माझा चेहरा पाहून तिघांनी मला खुर्चीत बसवलं आणि सगळे इकडे - तिकडे सटकले. मी काही बोलणार अशी शंका मनाला चाटून गेली की पळच काढतात ते. मी तशीच बसून राहिले. मग हळूहळू पुन्हा सगळे जमले.
"बरं बोल." मुलगा अगदी जीवावर आल्यासारखा म्हणाला.  मी घटस्फोट घेऊन तिघांच्या आयुष्यातील हिरवळ नष्ट करुन त्याचं वाळवंट करणार आहे याची मला कल्पना होती. आता वाटा वेगळ्या, दिशा वेगळ्या, रस्ते वेगळे त्यावर किती चालायचं ते आपण चालूच. कदाचित मी पुढे जाईन, तू मागे राहशील, दुसरीकडे जाशील, वाट चुकशील, परत येशील मला शोधत... काय होईल ते आताच कसं सांगता येईल? पण या वाटेवर मुलं जेव्हा जेव्हा भेटतील तेव्हा ती आपलीच हे लक्षात ठेवायचं. असं संवेदनशील भाषण मी तयार केलं होतं ते म्हणायचं होतं. पण त्या ऐवजी मी पुटपुटले,
"मला घटस्फोट हवाय." नजर चुकवायची होती. पण  अपराधी डोळे सर्वांवरुन फिरलेच. धक्क्याने नवरा कोसळला तर ही भिती सर्वात जास्त. पण कुणाच्याच चेहर्‍यावरचे भाव वाचता आले नाहीत कारण तिघांनी इतकी घट्ट मिठी मारली मला. त्या मिठीत विश्वाची आर्तता भासत होती. जीव तिळतीळ तुटायला लागला माझा. कुठून तो साडेचार अक्षरी शब्द उच्चारला असं झालं. तितक्यात तिघांनी एकदम म्हटलं.
"मला दे."
"मलापण."
"मी पहिला." नवरा कसा कोसळेल ते दृश्य मी बर्‍यांचदा चितारलं होतं मनासमोर पण मी कसं कोसळायचं? बरं झालं बाई, सर्वांच्या मिठीचा आधार होता. इतका उत्स्फूर्त प्रतिसाद आतापर्यंत माझ्या कुठल्याच कल्पनेला मिळालेला नव्हता. उपाशी माणसाला खायला मिळाल्यासारखं झालं की हे. मराठीशी काही संबंधच उरलेला नाही कुणाचा हे  माझ्या लक्षात आलं. divorce न मागता मी जुनापुराणा ’घटस्फोट’ शब्द वापरल्यामुळे हा इतका गोंधळ? मी गडबडीने म्हटलं
"अरे बाळांनो, मी divorce म्हणतेय."
"कळलं की ते. divorce म्हणजे घटस्फोट. ठाऊक आहे." लेकीने मला समजावलं.
"मग तिघंही काय मागताय तेच? मी फक्त तुमच्या बाबाला देऊ शकते घटस्फोट." दोघा मुलांचे चेहरे एकदम पडले. त्यांचे केविलवाणे चेहरे पाहिले की मला राहवत नाही. मागतील ते देऊन टाकते मी.
"बरं, दिला तुम्हालाही घटस्फोट. खूष?" मुलांनी एकमेकांना टाळ्या दिल्या. मुलगी म्हणाली,
"मी तुला तेच सांगणार होते. तडजोडीने झालेलं बरं. हल्ली मुलं देतात अगं आई - बाबांना घटस्फोट. नाहीतर सरळ न्यायालयात जातात."
"न्यायालयात?" मला कळेचना.
"कोर्ट गं." पुन्हा लेकीने समजावलं. एकंदर लेक माझ्यापुढे जाणार अशी लक्षणं होती. वरातीमागून घोडं नव्हतं तिचं. कारण ती पुढे म्हणाली,
"अनायसे तू आम्हाला देते आहेस घटस्फोट. कसं वाटतं ते बघू. मग बाबाला पण द्यायचा का ते ठरवू आम्ही."

तिचा बाबा लगेच कागद, पेन घेऊन सरसावला. त्याचे डोळे भरुन आले आहेत असं मला वाटलं पण त्याच्या अंगात उत्साह संचारला होता. त्याने इतक्या भराभर घटस्फोटाची रुपरेषा माझ्यासमोर ठेवली की तो वर्षानुवर्ष तयारीतच असावा.
"अगं गरज पडलीच तर म्हणून गूगल करुन ठेवलं होतं. आणि आपले मित्रमैत्रिणी. तशी भरपूर माहिती जमवली आहे. घे. तुला उपयोगी पडेल."
"मला का?"
"घटस्फोट तुला घ्यायचाय ना?"
"पण तू दे ना मला घटस्फोट." ती रुपरेषा बघूनच माझं घोडं परत मी मागेच ठेवलं.
"छे. मी नाही. तूच दे." जेवायला वाढताना आग्रह करतात तसा आम्ही एकमेकांना करत होतो. मग त्यावर एक जंगी चर्चा झाली. मी माझा नूर आता किंचित बदलला.
"इतक्याजणांना एकाचवेळी घटस्फोट देणं म्हणजे खूप काम पडेल मला. एकाही कामात तुमची कुणाची मदत नसते मला. जर तुमच्या तिघांपैकी कुणी मदत करणार असेल तरच हे काम मी करेन. नाहीतर बसा नेहमीप्रमाणे पंचवार्षिक योजना राबवत." मला माझ्या अंगावर पडलेलं काम टाळायचं असेल तर जो पवित्रा मी घेते तोच पुन्हा घेतला आणि आमच्या घरातलं आणखी एक काम लांबणीवर पडलं. - मोहना

प्राणी

मी स्वयंपाकघरात सभा बोलावली. आधी शुकशुकाटच होता. पण  भाषणाचा आवाज नरसाळ्यातून येतो तसा यायला लागल्यावर इथे बसायचं तर तिथे असा विचार झाला असावा. बरीच गर्दी जमली. ३ माणसं आकाश कोसळल्यासारखा चेहरा करुन समोर उभी राहिली. मी जाहिर केलं.
"मी गाय पाळणार आहे." सर्वांनी टाळ्या वाजवल्या. सभेतले २ सदस्य नेहमीप्रमाणे तोंडात मीठाची गुळणी धरुन होते. स्त्री सदस्य फारच आगाऊ होती. ती अगदी पटकन माझ्यासारखंच म्हणाली,
"घरातले प्राणी कमी पडतायत वाटतं. हे कसलं अचाट खूळ?" ती माझा वारसा चालवते त्यामुळे ’आगाऊ’ न म्हणता तिच्या उर्मटपणाचं मी कौतुक केलं."
"नशीब, तुला तरी कळलं मानव प्राण्याला सांभाळणं किती कठीण आहे."
"मग आता तू  गाय नावाच्या प्राण्याला का पाळणार आहेस? आधी आम्हाला नीट पाळ." परत आगाऊ स्त्री सदस्य.
"पण आम्हाला पाळायला तुला कुणी सांगितलं?" कनिष्ठ सदस्य रुसक्या स्वरात म्हणाला.
"आता आणलं घरात तर पाळायलाच हवं ना?" मारक्या म्हशीसारखं मी ’वाक्य’ उगारलं. वरिष्ठ सदस्य नेहमीप्रमाणे शांततेचं धोरण स्वीकारत विचारता झाला,
"पण तुला आता गाय का पाळायची आहे? दूध असतं की घरात." खरंतर ते सगळे दुधावरच जगतात. म्हणजे खायला काही नाही, खायला काही नाही, या घरात काही नसंतच असं पुटपुटत फ्रिज उघडतात. तिथे फक्त दुध असतं. बूच उघडून तोंडात धार धरली की झालं. आता गाईच्या आचळाखाली कसं तोंड लावणार? इतकं सहजसाध्य, सकस अन्न नाहिसं होणार हे लक्षात आल्यावर सभेतून प्रश्न यायला लागले.
"गाय का पाळायची? तिचं दुध कोण काढणार? आम्ही उपाशी मरायला लागलो की दुध पितो. तिने तू काही करत नाहीस तसंच दूध न देण्याचं धोरण स्वीकारलं तर आम्ही काय करायचं?" इतक्या प्रश्नांना मी एका वाक्यात उत्तर देऊन धुळीला मिळवलं.
"विकतच्या गायीच्या दुधात माशाचं तेल मिसळतात असं कळलंय नुकतंच." सभेतून वेगवेगळे चित्कार उमटले.
"पण म्हणून इतकं टोक गाठायचं?" आगाऊ स्त्री सदस्य म्हणाली.
"मग? एक दिवस दूध बाजूलाच, नुसतंच माशाचं तेल प्यायला लागाल." मला गाय पाळण्याच्या बेतावर आता पाणी पडू द्यायचं नव्हतं.
"पण दूध काढणार कोण गाईचं?" वरिष्ठाने कालच कोंबडी मारली होती. आता रोज दूध काढायच्या कल्पनेने त्याच्या अंगावर काटा आला.
"ते बघू नंतर." कधी नव्हे तो वर आलेला आवाज दाबून टाकला मी.

तेवढ्यात मागच्या अंगणातून खिडकीतून कुणीतरी डोकावलं. सर्व सदस्याच्या माना तिकडे वळल्या.
"कोंबडा - कोंबडी ऐकतायत." वरिष्ठ म्हणाला.
"आईच्या भाषणाला तिने पाळलेली सगळी येतात." कनिष्ठ कौतुकाने माझ्याकडे बघून म्हणाला. तेवढ्यात घोड्याने दारातून आत पाहिलं. आगाऊ सदस्य फुत्कारली.
"हा अन्याय आहे आमच्यासारख्या पाळीव प्राण्यांवर."
"काय गं ए ठके. अन्याय कसला? आम्ही आया मुलांना सकस अन्न मिळावं म्हणून रक्त आटवतो आणि तुमच्या जीभा नुसत्या वळवळतात सापासारख्या." मी भाषण ठोकतेय हे विसरले. पण ती सभेलाच आली होती. ती ओरडली.
"नीट करा भाषण. अंडी फेकू का?" सभेतल्या समस्त २ जणांनी टाळ्या वाजवल्या.
"कोंबड्या पिंजर्‍यात ठेवतात त्यामुळे त्यांची अंडी, मांस सकस नसतं. म्हणून आपण कोंबड्या पाळतो." मी मृदू आवाजात म्हटलं.
"गाड्या वेळेवर येत नाहीत म्हणून घोडा." आता सभेला तोंड फुटलं.
"हरिण आणि ससे आपलेआपणच या प्राण्यांना भेटायला येतात."
"आणि सतत आपण त्या सर्व प्राण्यांपेक्षा ’सरस’ आहोत हे सिद्ध करत राहावं लागतं. नाहीतर तुमच्यापेक्षा हे प्राणी बरे असं ऐकवतेस तू." आता सभेतलं नक्की कोण बोललं ते समजेनासं झालं होतं.  ’सभे’ चा तोल ढळलाच. वैयक्तिक उखाळ्यापाखाळ्य़ांना ऊत यायला लागला. आता सभेत गोंधळ माजणार अशी चिन्ह दिसायला लागली. बाहेरचे प्राणीही पाय हलवून गोंधळ बघायला मिळाला म्हणून नाचत होते. त्यांच्या आनंदात सहभागी व्हायला मी सभेतल्या ३ जणांना दार उघडून पाठवून दिलं.

तिघंही सभेतून सुटल्याच्या आनंदात घोडा, कोंबडी, हरिण, ससा या प्राण्यांमध्ये रमले. तेवढ्यात जोरात चित्कार ऐकू आला. मी माझं तोंड काचेला लावलं होतं ते दचकून बाजूला झालं. कोणत्या प्राण्याने कुठल्या प्राण्याला काय केलं ते पाहायला मी दार उघडून बाहेर धावले. सगळ्या प्राण्यांची नजर कुठेतरी लागली होती. मी पुढे होऊन पाहिलं. ॲमेझॉन वरुन मी मागवलेली गाय ड्रोनने खाली उतरत होती. शेजारपाजारचे मानवप्राणी आणि आम्ही पाळलेले प्राणी सारेच एकत्र गोळा झाले आणि ड्रोन मधून उतरलेल्या गायीचं स्वागत करायला पुढे धावले. प्राण्यांची सभा आता खरंच मस्त रंगली! - मोहना

नाट्य: घडवू ते!

साल: कितीतरी वर्षांपूर्वी. स्थळ: अमेरिका, पात्र:  मराठी माध्यमात शिकलेली नवविवाहिता,  नाट्य: घडवू ते!

कोकाट्यांच्या ’फाडफाड इंग्लिश बोला’ मधून मी बाहेर पडले ते थेट अमेरिकेत उतरले. नवर्‍याच्या कमाईवर जिंदगी घालवणं म्हणजे इज्जतीचा फालुदा म्हणून त्याच्याच पैशांनी स्वावलंबी होण्यासाठी  कॉलेजात नाव दाखल केलं. कॉलेजला निघताना नवर्‍याने खात्री केली,
"पंधरा दिवस रोज टी. व्ही. बघत होतीस ना?"
"हो, काय बोलतात ते समजतंय आता." नुकतंच लग्न झाल्यावर त्या काळात मुली लाजत असत म्हणून मी लाजत लाजत उत्तरले.
"पण बोलून पाहिलंस का त्यांच्यासारखं?"
"तोंड खूप वाकडं केलं की येतात उच्चार त्यांच्यासारखे. मी सांभाळेन. काळजी करु नकोस." त्याच्या डोळ्यातली माझ्या इंग्रजीबद्दलची काळजी मी माझ्या मधाळ स्वराने अलगद दूर केली.
"लक्षात ठेव, आधी चायनीज, जापनीज, मेक्सिकन....शेवटी अमेरिकन." एकेक देश ’बोलून’ जिंकायचा होता. त्याने क्रमवारी लावली. मी पण तसंच करायचं ठरवलं. दिवस नवीन लग्नाचे, नवर्‍याचं सारं काही ऐकायचे होते.

"तुझं नाव काय?" मी उत्साहाने चायनीज बाई पकडली.
"हॅ" ती म्हणाली. अशी काय ही? मी नाव विचारलं तर हॅ म्हणून उडवून लावायचं? नम्रता म्हणून नाही भारतीयांसारखी!
"तुझं?" तिने विचारलं.  माझी ट्युबलाईट पेटली. हीचं नाव  "हॅ" आहे तर.
मग हॅ आणि मॅ  बोलायला लागल्या. तिने तिचं नाव ’हॅ’ सांगितलं म्हणून मी माझं ’मॅ’. प्रसंगावधान! असं करावं लागतं तरच जिंकता येतं.  इथे येताना ऐकलं होतं की संजयचं ’सॅम’, देवदत्तचं ’डेव’ करतात. म्हटलं, ’हॅ’ साठी मी ’मॅ’. मग मी तिच्याकडे उगाचच उल्हासनगरचा माल डोळ्यासमोर नाचत असूनही चायनाबद्दल चौकशी केली तर व्हिएतनामी असल्यामुळे त्या बद्दलच बोलायला आवडेल असं हॅ म्हणाली. बराचवेळ  आम्ही दोघीही मंडईत भेटल्यासारख्या तावातावाने बोलत होतो. कळत कुणाचंच कुणाला नव्हतं. त्यामुळे आत्मविश्वास वाढला.

त्यावेळेस जी आमची मैत्री झाली ती कॉलेजमध्ये परीक्षेच्या वेळेस निम्मा, निम्मा अभ्यास करण्यापर्यंत पोचली. १०० प्रश्न दिलेले असायचे. त्यातलेच येणार. ती ५० मी ५० अशी वाटणी करुन टाकायचो. तितकीच उत्तरं पाठ करायची. उगाच डोक्याला ताप नाही. बाजूला बसून मी माझे ५० झाले की कागद तिच्याकडे सरकवायचे ती तिचा माझ्याकडे. नुसते गोल तर काळे करायचे. शाळेत कधी न केलेले (किती खोटं ते) प्रताप करायला मजा येत होती.  या काळात माझ्या लक्षात आलं की इंग्रजीचा आत्मविश्वास वाढवायचा तर कोकाटे वगैरे क्लासेसना जायची आवश्यकताच नाही. दुसर्‍या देशातल्या माणसांशी बोलायला सुरुवात करायची. बोलायचं, बोलायचं, बोलायचं. त्या व्यक्तीला कळलेलं काहीच नसतं. त्या व्यक्तीचं आपल्यालाही काही कळलेलं नसतं. पण ’बोलणं’ कुणी सोडलेलं नसतं. असंच तर शिकतो ना आपण!

तर ’हॅ’  आणि मी ज्या वर्गात बसायचो तो आमचा शिक्षक पहिल्याच दिवशी म्हणाला,
"नाऊ गो टु सवस."  हा इथिओपीयन माणूस कुठे जायला सांगतोय ते कळेचना. मी सवसला न जाता त्याच्याकडे बघत राहिले. तो सगळ्यांकडे बघत होता. बरेचजण त्याच्याकडे बघत आहेत हे लक्षात आल्यावर सवयीने  त्याने ’सर्वर’ असं फळ्यावर लिहून टाकलं.  मला त्याचं इंग्रजी तिथेच कळलं. मग वर्ग संपल्यावर  मी खूष होऊन त्याच्याशी बोलत राहिले. तो माझ्याशी. आपलं आपण बोलायचं. कळावं अशी काही सक्ती नव्हतीच, कुणाचीच कुणावर. सराव महत्वाचा!

एव्हाना, चायनीज, इथिओपीयन माणसं ’सर’ केली होती. मी खूष होते. मी खूष होते म्हणून नवरा खूष होता. तो म्हणाला,
"छान जम बसतोय. आता मेक्सिकन झाला की गोरा माणूस. मग संपलं. जगात कुठेही गेलीस तरी मराठी माध्यम म्हणून अडणार नाही तुझं." मेक्सिकन कुठे भेटणार ह्या काळजीत होते तेवढ्यात अगदी योग आलाच जमून. शोधायला लागलंच नाही फार. म्हणजे झालं काय, घरात काहीतरी दुरुस्ती करायची होती. ती करायला आला तो. आला तोच बादली घेऊन. म्हटलं, असेल  याची वेगळी पद्धत. मी त्याला काय दुरुस्त करायचं ते दाखवलं. तो मराठी बोलल्यासारखं इंग्रजी बोलायला लागला. मला वाटलं हे मराठीच आहे म्हणून मी मराठीच बोलायला लागले त्याच्याशी. त्याला ते इंग्लिश वाटलं. एकमेकांना काहीतरी नक्कीच समजलं. तो खाली बसला आणि बराचवेळ काहीतरी पुसत राहिला. मी ते बघत. वाटलं, आधी हे पुसून मग खणणार आहे की काय? पुसलं, पुसलं आणि म्हणाला ग्रासियास. काहीतरी गोंधळ होता. मग मी त्याच्याशी खर्‍या इंग्रजीत चार वाक्य बोलले ती कळायला त्याला अर्धा तास लागला. मग आम्हाला दोघांनाही कळलं की तो शेजारच्या घरात जाण्याऐवजी माझ्या घरात आलाय. चुकून!

पण नवर्‍याने दिलेला अभ्यास मी प्रेमाने चुकतमाकत का होईना जवळजवळ पूर्ण केला होता. चायनीज, जापनीज ऐवजी इथिओपीयन आणि मेक्सिकन. आता जायचं होतं गोर्‍या लोकांशी बोलायला.... इतका आत्मविश्वास वाढला होता ना की नवर्‍याला म्हटलं,
"आण रे एखादा गोरा. फाडतेच माझं इंग्रजी. जय कोकाटे क्लास." नवरापण मी सांगितलेल्या माझ्या इंग्रजीच्या कहाण्यांवर जाम खूष होता. तो म्हणाला,
"अगं रस्त्यात दिसतात की. गाठ कुणीही. ही माणसं आपल्यासारखी माणूसघाणी नसतात. छान हसून बोलतात. जा आत्ताच बोलून ये."  रविवार होता. नवर्‍याला ताणून द्यायची असेल म्हणून त्याने मला घालवलं होतं. हे आता कळतंय. लग्न जुनं झाल्यावर. तेव्हा वाटलं होतं, किती प्रेम गं बाई ते. मी त्याच्या सुचनेनुसार लगेच गेले रस्त्यावर. जो पहिला पुरुष दिसला त्याला पकडलं. बोलायला! माझं नेहमीचं तंत्र वापरलं, बोलत राहायचं, बोलत राहायचं.... त्याने शांतपणे ऐकून घेतलं. मला वाटलं आता तो बोलेल, बोलेल, बोलेल....पण तो म्हणाला,
"से इट अगेन..." आता इतकं सारं अगेन कसं से करायचं? मी थॅक्यू, थॅक्यू करुन धावत सुटले.

घरी आले. नवरा झोपला होता. त्याला गदागदा हलवलं. म्हटलं,
"अरे, तो गोरा काय बोलला ते समजलं मला! जिंकली, सगळी माणसं जिंकली!" नवर्‍याने त्याचा आनंद व्यक्त करायला प्रेमाने  जवळ घेतलं आणि रविवार दुपारची वामकुक्षी पुरी करायला तो पुन्हा घोरायला लागला!

आडनाव

काल एका मासिकाच्या संपादकांनी म्हटलं की माझं आडनाव फार मोठं आहे. प्रभुदेसाई जोगळेकर. एक निवडा.  मी निवडायला बसले. बरोबर नवर्‍याला पण बसवलं.
"मला एक आडनाव उडवायचं आहे."
"उडव." तो नेहमीसारखंच न ऐकता उत्तरला.
"कुणाला?"
"उडव गं कुणाला पण." जास्तीत जास्त मी पतंग उडवेन अशी खात्री असावी त्याला.
"तुला उडवते." आता मात्र त्याने दचकून मग गोंधळून पाहिलं.
"आडनाव उडवायचं आहे." ’तुझं लक्ष नसतं, ऐकतच नाहीस’ इत्यादी गिळून टाकत मी मुद्यावर थडकले.
"जोगळेकरांना उडवते आहेस का? प्रभुदेसायांना उडव ना." काय बाई ते धाडस या पुरुषाचं असं करुन मी त्याला ’लुक’ दिला. तो गडबडीने म्हणाला,
"बरं उडव जोगळेकरांना."

मग मी जोगळेकरांना उडवलं. संपादकाना सांगितलं, प्रभुदेसाईच ठेवा. ते म्हणाले,
"पण तुमचं माहेरचं आडनाव काय आहे?"
"प्रभुदेसाई."
"मग तुम्ही प्रभुदेसाई जोगळेकर असं लावत होता ते बरोबर नाही. जोगळेकर प्रभुदेसाई असं पाहिजे." एकीकडे एकच आडनाव निवडा म्हणतात दुसरीकडे  ती एकत्र कशी पाहिजेत ते सांगतात असं मनातल्या मनात पुटपुटत मी त्यांना इतक्या वर्षांचा माझ्या मनातला गोंधळ सांगितला.
"मी लहान होते ना तेव्हा वसुंधरा पेंडसे नाईक असं नाव वाचायचे सर्वत्र. त्या काळात इतकं लांबलचक आडनाव एकच ठाऊक होतं. तेव्हापासून अशी दोन आडनावं एकत्र करुन मला लावायची होती. त्यासाठी लग्न करावं लागतं असं आई म्हणाली. मग मी लग्न केलं. पण ती आडनावं कशी लावायची ते कुणालाच ठाऊक नव्हतं त्यामुळे झालं असेल."
"अच्छा" त्यांनी म्हटलं. मग मी म्हटलं,
"आणि तसंही निदान नावात तरी मी नवर्‍याला कुरघोडी करु दिली नसती. ठिक आहे प्रभुदेसाई जोगळेकरच."
"तुम्ही काय स्त्रीमुक्ती वाल्या आहात का?" त्यांनी विचारलं.
"छे हो. ती अवघड मोहीम. मी फक्त मला मुक्त करत असते." ते पुढे काही बोलले नाहीत. मग मीच म्हटलं.
"आणि आता मला ना फक्त मोहना विरेन असं लावायचं आहे. आडनाव गुलदस्तात ठेवायचं. मग कसली उत्सुकता वाढते हो लोकांची आडनाव काय असेल त्याची. आपण काय लिहिलं ते वाचतंच नाहीत. फक्त आडनावावर विचार करत राहतात."
"तुम्हाला आईचं, वडिलांचं, नवर्‍याचं अशी सर्व नावं नाही का वापरावीशी वाटत?" आज ’आडनाव’ घेऊनच बोलत होतो आम्ही.
"नाही हो, आठवत नाहीत इतक्या सर्वांची नावं. दरवेळी लिहिताना क्रम चुकेल अशी पण भिती वाटते मग."
"इतकं काय काय लिहित असता..." माझं लेखन त्यांना वाचावं लागतं याबद्दलची नाराजी दर्शवलीच त्यांनी. काणाडोळा करत मी म्हटलं,
"नाही ते वेगळं. ते काय शब्द सांडतात. इथे नाव, आडनावांचा मामला आहे."
"बरं तर, मग जोगळेकरांना उडवताय ना नक्की."
"हो, हो. प्रभुदेसाईच ठेवा. नाहीतर असं करु या, यावेळेस दोघांनाही उडवा. मला जरा वेळ द्या. मी तुम्हाला माझं नवीन नाव कळवते." ते बरं म्हणाले. मी डोकं खाजवलं, दहावेळा चष्मा पुसला आणि एक आडनाव तयार केलं. म्हटलं, जोगळेकर प्रभुदेसायांची रत्नपण आता नावात आलीच पाहिजेत. हाय काय नी नाय काय.

मोनाविनजोगसाईपकात्विक!

पाखरु

सकाळी, सकाळी,
दूर गावाहून पिल्लं आली!
पक्ष्यांच्या घरट्यात
किलबिलाटाची घंटा किणकिणली!

किती दिवसांनी पाखरं परतली
आई - बाबांची धांदल उडाली!
आवडते घास देण्याची घाई झाली
सहवास, गप्पांची लयलूट जाहली!

सुखदुःखांची, स्वप्नांची
मांदियाळी झाली!
स्वप्न पाखरांच्या मनातली
भरारीसाठी आतुरली!

कोरली मनात पाखरांची छबी
निरोपाची घटीका जवळ आली!
किलबिलाटाची घंटा विसावली
वाजेल ती पुन्हा कधीतरी सकाळी! - मोहना

मदर्स डे

परवा लेकीने विचारलं,
"तू माझी मैत्रीण आहेस की आई?"
"दोन्ही."
"नाही. मला एकच उत्तर हवंय. पटकन सांग ना. पटकन, पटकन." तिच्या ’पटकन’ गाण्याला खीळ घालत मी म्हटलं.
"मैत्रीण." तिने आनंदाने उडी मारली. माझ्याही मनात आनंदाच्या उकळ्या फुटल्या. नाही म्हणजे, आमच्या आईच्या वेळेस आई ही ’आई’ च असायची. त्यात ती खूशही असायची. पण माझ्या वेळेस, आम्हा सर्व तमाम आयांना मुलांची मैत्रीण बनण्यात जास्त रस होता. त्यामुळे मी मुलीची ’मैत्रीण’ आहे याचा दाखला तिने अत्यानंदाने उडी मारुन दिला तसं मी मीही मनातल्या मनात उडी मारली. खरं तर मी मैत्रीण म्हणजे मी पण तिच्यासारखीच, तिच्याबरोबर उडी मारणं हेच खर्‍या मैत्रीचं लक्षण. पण माझ्या उडीची तिला लाजच वाटते आणि मैत्रीण असले म्हणून काय झालं? झेपायला पाहिजे ना आता उड्या मारणं. तर म्हणून मी मनातल्या मनात उडी मारली.  माझी मैत्रीण गं, मैत्रीण गं म्हणत तिचे गालगुच्चे घेतले. तिने माझे दोन्ही हात झटकले.
"मैत्रिणी असं नाही करत गं." तिचं नाक मुरडलं गेलं, कपाळावर आठ्यांचं जाळं पसरलं.
"तुझ्याबरोबर ही भूमिका बदलण्याची तारेवरची कसरत करते ना मी, त्यामुळे होतो गोंधळ." मी पुटपटले. तिकडे दुर्लक्ष करत तिने विचारलं.
"तुझ्या उत्तरावर ठाम आहेस ना? सारखं उत्तर बदलता येणार नाही." ती खुंटा बळकट करते आहे म्हणजे ही काहीतरी प्रचंड ’चाल’ आहे हे लक्षात न यायला मी काय तिची मैत्रीण होते? माझ्यातली ’आई’ जागी व्हायला लागली. मी रोखून तिच्या डोळ्यात पाहायला सुरुवात केली. मुलांची लबाडी डोळ्यात दिसते म्हणतात ना? पण चोरांनाही चोरी कशी लपवायची हे तंत्र जमलेलं असतं. तिने साळसूदपणे डोळ्यातून ’मैत्रिणी’ बद्दलचं प्रेम वाहील याची दक्षता घेतली. आता मी आई की मैत्रीण याबाबतीत जरा गोंधळच सुरु झाला माझ्या मनात.
"आई मैत्रीण होऊ शकते. पण ती आईच असते." मी काय बोलले ते माझं मलाही कळलं नव्हतं. पण लेकिचा एकच नारा चालू.
"बघ, नक्की ठरव. तू माझी आई आहेस की मैत्रीण? सगळं तुझ्या उत्तरावर अवलंबून आहे. दहा सेकंद."  आता  १० सेकंद पटकन संपतील याचं दडपण आलं. विचार करायचा म्हणजे येरझार्‍या, कपाळावर आठ्या, डोकं खाजवणं..., ते सगळं करत १० सेकंदावर नजर ठेवत कुठल्या उत्तराने काय फायदे - तोटे आहेत याचा हिशोबही केला. मल्टिटास्किंग!
"मैत्रीण." १ सेकंद उरला असताना उत्तरले. मैत्रीण उत्तरच बरं वाटलं. हे कसं, सांगायला बरं पडतं. आई काय कुणीही होतं. मैत्रीण! भारीच की. मुलीने तिसर्‍यांदा आनंदाने उड्या मारल्या आणि तिच्याबरोबर उड्या न मारण्याचा निर्णय बरोबर होता याचा मला आनंद झाला. त्या निर्णयाचा आनंद साजरा करत मी म्हटलं,
"मी ना माझ्या मैत्रिणींना नेहमी सांगते की माझं नातं माझ्या मुलांशी अगदी मैत्रिणीसारखं आहे. आमच्यात मनमोकळा संवाद असतो." इतका वेळ तटस्थासारखे बसलेले पुत्रोजी जागे झाले.
 "काही पण सांगतेस आई तू तुझ्या मैत्रिणींना."
"म्हणजे?"
"तुला खरंच वाटतं कॉलेजमध्ये  होतो तेव्हा तुला सगळं म्हणजे अगदी ’सगळं’ सांगत होतो?"
"हो. तूच तर म्हणायचास." तो जोरजोरात हसायला लागला.
"तू आजीला सांगायचीस सगळं?"
"पण ती माझी आई आहे. आईला कुठे कोण सांगतं सर्व?"
"मग? तू पण माझी आधी आईच आहेस." तो काय म्हणाला हे कळेपर्यत लेकीने पुन्हा सुरु केलं.
"तर तू म्हणालीस की तू मैत्रीण आहेस माझी. हो. नं? हो म्हण, हो म्हण." आता दोघंही गळ्यात पडले.
"हो." साशंक स्वरात मी पुटपटले.
 दोघांनी उड्या मारल्या. लेकीची चौथी उडी. एकमेकांना टाळी देत दोघं एकदम म्हणाले,
"मदर्स डे साजरा करायला लागणार नाही!"  साक्षात्कार झाल्यासारखा मी माझा पवित्रा बदलला.
"नाही, नाही त्या दिवशी मी ’आई’ असेन." सकाळी सकाळी आयता मिळणारा नाश्ता, कुरकूर न करता वेळच्यावेळी केली जाणारी कामं, शुभेच्छा पत्र, फुलं, भेटवस्तू, छानशा रेस्टॉरंट मधले पदार्थ असं बरंच काही डोळ्यासमोर नाचलं.
"टू लेट गर्ल, टू लेट." गर्ल? मी मुलाकडे डोळे वटारुन पाहिलं.
"तू मैत्रीण आहेस आमची. गर्ल म्हटलं तर काय झालं?" मुलीने भावाची बाजू उचलली आणि काम फत्ते झाल्याच्या आनंदात दोघं उड्याच उड्या मारत राहिले.

पेरुला चला!

"विमान कंपन्यांचा ताबाच घेते आता मी." लालबुंद चेहर्‍याने मी जाहीर केलं.
"कशाला?" तितक्याच शांतपणे नवरोजींनी विचारलं.
"त्यांना सुधारायला." धुसफुसत मी उत्तर दिलं. मुलगा  विनोद झाल्यासारखा खो खो हसला.
"बाबाचा ताबा तुझ्याकडेच आहे की. तो कुठे सुधारला?"
"प्रयत्नांती परमेश्वर बाबा, प्रयत्नांती परमेश्वर." लेकराच्या विधानाने गहिवरलेच मी. माझं दु:ख पोटच्या मुलाने जाणलं होतं. मी लगेच माझा मनसुबा खुला केला.  "तुझ्या बाबांच्या बाबतीत करतेय तेच विमान कंपन्यांच्या बाबतीत.  सुधारण्याचा प्रयत्न. वेळा पाळायला शिका म्हणावं. रद्द करतात विमानं. पेरुला निघाले होते. बसते आता घरीच पेरु खात."
"कसले पी. जे. करतेस गं. आणि पेरु नाही परु." माझ्या शब्दांच्या विमानाला लेकीने खीळ घातली.
"pe पे, ru रु. पेरुऽऽऽ. मला माझं ब्रिटीश इंग्रजी सोडायला लावू नकोस." ब्रिटीश इंग्रजीच्या ढालीकडे दुर्लक्ष करत मुलांनी बॅगेकडे मोहरा वळवला.
"आई, जरा कमी कपडे घे. परु तुला नाही बघणार. तू परु बघायला चालली आहेस." नवर्‍याने भले शाब्बासचा कटाक्ष मुलाकडे टाकला.
"फेसबुकवर फोटो टाकायचे असतात. एकाच कपड्यातले किती काढणार?" एवढंसुद्धा कसं कळत नाही असा चेहरा करुन मी उत्तरले.
"तू तुझे फोटो पोस्ट करणार आहेस की परुचे?" मुलगा फीस करुन हसला आणि सूड म्हणून मी दोन चार कपडे अजून कोंबले. मुलाच्या हातात बॅग सोपवली आणि अखेर पेरुला पोचलो.

एक वर्ष, आठवड्यातून एक तास शाळेत शिकलेल्या स्पॅनिशच्या बळावर लेक स्पॅनिशवर प्रभुत्व मिळवल्यासारखी स्पॅनिश  फाडायला सज्ज झाली. आम्ही आमच्या फोनमधल्या गुगल भाषांतरकाराला तयारीत राहायला सांगितलं. पण पेरुकर आम्हाला परके मानायला तयारच होईनात. रंग, रुप सारं एकच आणि स्पॅनिश न बोलता habla English, habla English का करतोय तेच त्यांना कळेना. महाराष्ट्रीयन लोकांना इंग्रजी फाडताना पाहिलं की माझा चेहरा होतो तसा त्यांचा होत होता.
"तू नो सबेस एसपॅनोअल?" काय बोलतायत ते नाही समजलं तरी, ’मेल्यांना मातृभाषेचं वावडं, फोडून काढायला पाहिजे’ इत्यादी भाव त्यांच्या चेहर्‍यावर स्पष्ट झळकत. आपल्यातलं कोण स्पॅनिश दिसतं म्हणून आमच्या नजरा एकमेकांवर रोखल्या जात. मग चौघातलं कुणीतरी घाईघाईत पुढे सरसावायचं,
"वुई इंडियन, वुई इंडियन....यू नो ताजमहाल, करी, बॉम्बे नाऊ मुंबाय...." अख्ख्या देशाचं चित्र एका वाक्यात उभारायची घाई उडायची. ते देखील पूर्ण वाक्य न बोलता एकेक शब्द, हातवारे पद्धतीने. यामुळे समोरच्याला न येणारी भाषा येऊ शकते हा पक्का समज काही क्षणातच त्याच  वेगात स्पॅनिश बोलून समोरचा  खोडून काढे. कोण, काय बोलतंय, सांगतंय याचा कुणालाच ताळमेळ लागत नाही म्हटल्यावर हातातले फोन कार्यरत.  ’गुगल ट्रान्सलेटर’ एकमेकांशी ’संवाद’ साधायला लागायचे.  ती यंत्र तरी मेली धड कुठे बोलतात. एका यंत्राचं बोलणं दुसर्‍या यंत्राला कळत नव्हतं.
"ही यंत्र म्हणजे आपल्या दोघांसारखी आहेत." न राहवून मी नवर्‍याला म्हटलं. नवर्‍याने आधी गडबडून नजर टाकली माझ्याकडे. मला काय म्हणायचं आहे हे लक्षात आल्यावर त्या नजरेचा त्याने रागीट कटाक्ष केला. पण स्पॅनिश माणसाची ही गोड बाई काय बोलली याबद्दलची उत्सुकता चाळवली असावी. यंत्रावर लिहून, हातवारे करत, ओठ हलवत तो विचारत राहिला. मी माझं यंत्र काढलं, मंजूळ आवाजात बोलणं ध्वनिमुद्रित केलं. स्पॅनिश मध्ये कधी नव्हे ते नीट भाषांतरही झालं असावं कारण स्पॅनिश माणूस खो खो हसला.
"आमच्या देशात पण असंच असतं. " त्याने उत्साहाने यंत्राकरवी माझ्यापर्यंत त्याचा आनंद पोचवला. लेक गोंधळली.
"गुगल ट्रान्सलेटर नवरा- बायकोसारखे कसे असतील?"
"अगं आहेत. तुझ्या बाबाला नाही का मी विचारते एक आणि तो उत्तर दुसरंच देतो. तसंच आहे या यंत्रांचं." स्पॅनिश माणसाला झालेल्या आनंदाने मलाही उकळ्या फुटत होत्या.

पेरुत असेपर्यंत हे असंच चालू होतं. मुखदुर्बळ नवरोजी यंत्राद्ववारे संभाषण साधण्यात इतके रमले की नंतर नंतर तर  इंग्रजी येणार्‍या माणसासमोरही स्पॅनिश फाडायला लागले. त्याच्याबरोबर आम्हीही. आमचं वेगवान स्पॅनिश झाल्यावर ’प्लीज स्पीक इंग्लीश’ असं ऐकलं  की स्पॅनिशचा धुव्वा उडाल्यासारखं वाटायचं. एका वाक्यासाठी लागलेली पाच मिनिटं धारातीर्थीच पडायची.  आमचं वाक्य एकच असायचं, मग पाच मिनिटं कशी लागायची? समोरच्याला समजत नाही म्हटल्यावर एकच वाक्य आम्ही चारही जण वेगवेगळे उच्चार काढून बोलायचो. ते समजलं नाही की वाक्यात हातवारे मिळवले जायचे.  आधी संवाद, मग पार्श्वसंगीत असं चढत्या क्रमाने नाटक रंगल्यासारखं दृश्य साकारलं जायचं.  प्रेक्षकही मदतीला धावायचे. नाट्यात सहभागी व्हायचे. एकच वाक्य सर्व परिणामासहित सादर व्हायचं. आणि समोरच्या व्यक्तीने इंग्लिश, इंग्लिश म्हणून त्यावर पडदा पाडला की इंग्रजीही पडद्यामागे दडी मारायचं इतकं स्पॅनिश मुरत चाललं होतं अंगात.  ट्रम्पची अमेरिका सोडून मुक्काम इथेच हलवू इतकं स्पॅनिश यायला लागलं पण तोपर्यंत आमचे पेरुमधले दिवस संपले आणि आम्ही परत मुक्कामाला पोचलो.

तर तुम्हीही घ्या थोडं पेरु दर्शन.

शिव्या

बातम्या वाचायला फेसबुक उघडलं. त्या वाचून झाल्या आणि माझ्या अंगात संचारलं. मी सारखं फुल्या फुल्या फुल्या म्हणायला लागले. आता तर बरी होती अशा नजरेने मुलगी येता जाता कटाक्ष टाकत होती. नवर्‍याला त्याच्याशी लग्न झाल्यावर माझं ’वाटोळ्ळं’ झालंय हे माझ्या तोंडून ऐकून पाठ आहे त्यामुळे तो असल्या क्षुद्र गोष्टींकडे ढुंकूनसुद्धा लक्ष देत नाही. फुल्यांचा अर्थच कुणी विचारत नाही म्हटल्यावर मी फुल्यांचा जप सुरु केला. मग दोघांनी मिळून मला बसवलं. मुलीने जरा काही झालं की मराठी मालिकांमध्ये पाणी देतात तसं धावत पळत जाऊन पाणी आणलं. ते आणताना अर्ध सांडलं. मी परत एकदा फुल्या फुल्या म्हटलं. तिने ते भांडं माझ्या तोंडापाशी इतक्या जवळ धरलं की त्यानंतर एकपण फुली बाहेर आली नाही.
"हं, आता सांग तुला काय झालंय?" नवर्‍याचा स्वर इतका प्रेमळ होता की आजच लग्न झालंय की काय असं वाटलं. पण समोर मुलगी जगदंबेसारखी उभी  होती त्यामुळे लगेच जमिनीवर परत आले.
"फेसबुक चढलंय." मी दारु चढल्यासारखे अंगविक्षेप केले. खरं तर असे अंगविक्षेप मी फक्त चित्रपटातच पाहिले आहेत. मला चढली की मी हसत सुटते पण नाट्यपूर्ण परिणाम साधण्यासाठी बसल्या बसल्या तोल गेल्यासारखे हात पाय हलवले. तिकडे दुर्लक्ष करत मुलीने जाब विचारला.
"पण हे फुल्या फुल्या फुल्या काय आहे?"
"फेसबुकवर खूपजणं खूपजणांना शिव्या देत असतात. मग मला पण वाटलं आपणही द्याव्या."
"मग दे ना. नको कुणी म्हटलंय?" मुलीला समजत नव्हतं.
"अगं, अशा कश्या शिव्या देणार?"
"कशा म्हणजे? तोंडाने." ही इथे वाढलेली कार्टी... सगळं शब्दश: घेतात. तेवढ्यात ती म्हणाली,
"पण फुल्या, फुल्या, फुल्या का म्हणायचं?"
"लिहिताना पूर्वी शिव्यांच्या जागी फुल्या फुल्या फुल्या वापरायचे. मग ’सभ्य’ माणसं बोलताना शिव्यांऐवजी फुल्या वापरायला लागली."
"अच्छा... मग आता?" मुलीला शिव्याज्ञान वाढवायची इच्छा झाली असावी. इथे   फ* आणि शि* एवढ्या दोनच शिव्या ऐकते ती बाहेर. मराठीत शिव्यांचा खजिना असावा असं तिला वाटायला लागलं.
"आता सरळ शिव्या लिहितात असं दिसतंय."
"मग तू पण घरात फुल्या, फुल्या म्हणत राहण्यापेक्षा फेसबुकवरच द्यायच्यास ना शिव्या मग."
"छे, छे काहीतरीच काय? असं खुल्या मैदानात शिव्या घालणं माझ्या रक्तात नाही."
"पण तू तर मला मूर्ख, बावळट म्हणतेस."
"ते घरात. आणि मला माझी आई तसं म्हणायची म्हणून मी तुला म्हणते. परंपरा थोडीतरी चालवायला हवी ना.  ह्या शिव्या नाहीतच आता. फार भारी भारी शिव्या देतात लोकं एकमेकांना."
"का?"
"काय माहीत. दुसर्‍याचं मत पटलं नाही की द्यायच्या असतात बहुधा."
"अच्छा. बघू तरी. आपल्याला घरातच वापरता येतील." मुलीला फारच आनंद झाला.  दोघं माझ्या भिंतीवर चढले. तिथल्या शिव्या जागोजागी दिसतच होत्या. त्या बघून नवरा हबकलाच.
"आयला, ह्या अशा शिव्या?  ही ह्यांच्या घरातली परंपरा की काय?" त्याचं नवल काही केल्या ओसरत नव्हतं.

 आता ही परंपरा आहे का की बिघडत चाललेली वृत्ती, शिव्यांची नक्की व्याख्या काय की असं चालायचंच त्यात काय एवढं या विषयावर आमचं भांडण रंगलं आणि फेसबुकवरच्या शिव्या फुल्या फुल्या होत जागोजागी सांडायला सुरुवात झाली....           मोहना!

शाळा

शाळेचं नाव घेतलं की जीवात कसं गलबलतं
सारं काही उगाचच ओळखीचं भासतं!

एकच शाळा हाच शिक्का अनमोल
हर एक मनातला ओलावा खोल!

कुणीतरी कुणाला ओळखलं
आठवणींच्या गजर्‍यात पुन्हा ओवलं!

काही चेहरे प्रेमात पडलेले
काळाच्या ओघात दुरावलेले!

काही चेहरे प्रेम व्यक्त न केलेले
पुन्हा इथे डोकावलेले!

असतो एखादा तरी दुवा
जागवतो मनातला मेवा!

रस्त्याच्या कडेचं अरबट - चरबट खाणं
हिरव्यागार मैदानावरचं सुसाट पळणं!

मैदान,  शिक्षक, मित्र - मैत्रिणी
मनाच्या फळ्यावर सार्‍याची गर्दी!

प्रत्येकाच्या आठवणींची वेगळी पाटी!
कमावलं, गमावलंची पुसट नक्षी!

तेवत ठेवू दिवा स्नेहाचा
शाळेतल्या सवंगड्यांचा! - मोहना प्रभुदेसाई जोगळेकर

मराठी नाटक मंतरलेली चैत्रवेल झलक

एक झंझावत. झोडपलं गेलेलं घर आणि त्या पडझडीत स्वत:चं रहस्य जपत वावरणारी माणसं. आपापल्या रहस्याला कवटाळून बसलेली. या माणसाच्यासहवासात बाहेरच्या व्यक्तींचा प्रवेश होतो आणि ती देखील या रहस्याचा एक भाग बनून जातात. प्रत्येकाचं आयुष्य बदलून जातं. गुंतागुंत वाढत जाते. कसा सोडवतात हा गुंता ही सारीजणं? काय होतं अखेर?


फोटो आणि इतर एकांकिका या दुव्यावर - https://marathiekankika.wordpress.com/

मराठी

"ही माझी अमेरिकन आई." माझ्या आईची मी शेजारच्या मेरीशी ओळख करुन दिली तेव्हा  प्रश्न पडला की आई आता हिच्याशी कसं बोलेल? इंग्रजी समजलं तरी बोलण्याची सवय नाही आणि प्रयत्न केला तरी तिचं बोलणं उच्चारामुळे मेरीला समजणार कसं? पण आई तिच्याशी मराठीतच बोलली. खूप बोलली. आमच्या मुलीच्या बारशाला फक्त कुणी गोविंद घ्या, कुणी गोपाळ घ्या हे घोकून घोकून शिकलेल्या मेरीचं मराठीचं ज्ञान इतकंच. त्यामुळे आई बोलली त्यातलं मेरीला काय समजलं असेल अशा संभ्रमात मी असतानाच मेरी माझ्याकडे पाहून हसली. म्हणाली,
"युवर मॉम इज हॅपी दॅट आय ॲम हिअर फॉर यू.  ॲड शी इज नॉट वरीड अबाऊट यू नाऊ. इज दॅट राईट?" माझी आई जे काही बोलली त्याचं भाषांतर करायची आवश्यकताच भासली नाही. ४० शी पार केलेल्या मुलीची काळजी घ्यायला सांगणार्‍या आईकडे आणि ती घेण्याची हमी देणार्‍या मेरीकडे मी डोळ्यातले अश्रू आवरत पाहत राहिले. आईच्या आत्मविश्चासाचंही अमाप कौतुक वाटलं. तिला हिंदी, इंग्रजी समजत असलं, येत असलं तरी बोलायची सवय नव्हती पण त्यामुळे तिचं पार साता समुद्राकडे येऊनही अडलं नाही. या आधीही तसं ते कधीच कुठे अडलं नाही हे आधी कधी जाणवलं नव्हतं इतक्या प्रकर्षाने त्या क्षणी जाणवलं. तिला काय म्हणायचं ते ती व्यवस्थित मराठीतच बोलून समोरच्यापर्यंत पोचवायची आणि महत्त्वाचं म्हणजे त्याबद्दल कुठलाही न्यूनगंड न बाळगता.

आम्हा भावंडाचं लहानपण मात्र आम्हाला इंग्रजी माध्यमात घाला म्हणून  आई - वडिलांच्या मागे लागण्यात गेलं. वडिलांची नोकरी बदलीची. जिथे जाऊ तिथे इंग्रजी माध्यमाच्या शाळा असतीलच असं नाही त्यामुळे ते शक्यच नव्हतं आणि असतं तरी त्यांनी घातलं असतं की नाही कुणास ठाऊक.  इंग्रजी माध्यमातून शिक्षण झालं नाही याची खंत बाळगत आता चाळीशीच्या आसपास असणारी एक अख्खी पिढी मोठी झाली.  आपल्याला नाही जमलं ते पोटच्या गोळ्यांना करायला लावावं या अलिखित नियमाचं पालन करत मुलांना आवर्जून आम्ही इंग्रजी माध्यमात शिकवलं. घरी बोलतातच की मराठी निदान शाळेत तरी शिकू देत इंग्रजी,  स्पर्धेच्या जगात मागे पडायला नको, उत्कर्ष कसा होईल, मुलांना ’व्यवहाराची’ भाषा आलीच पाहिजे हाच ध्यास आमच्या पिढीने जोपासला. मराठीची कास मुलांच्या हाती लागू दिलीच नाही.  आमच्या सारखे पालक बरेच आहेत  हे कळलं तेव्हा वेळ टळून गेली होती.  इंग्रजी माध्यमात न शिकल्याने काही फरक पडत नाही हे कळायलाही खूप काळ गेला.  पण हे लक्षात येईपर्यंत तसं खूप नुकसान आमचं आम्ही केलंच भरीला आमच्या मुलांचंही.  आम्ही शिकलो, नोकर्‍यांना लागलो, मराठी तर येतच होतं पण इंग्रजीही उत्तम जमायला लागलं.  इतकंच नाही तर मराठी आणि इंग्रजी, दोन्ही साहित्याचा उत्तम आस्वादही आमची पिढी घेऊ शकते ह्या गोष्टीचं महत्त्व आता समजतंय.  इंग्रजी माध्यमांच्या मुलांची ओढ इंग्रजी साहित्याकडे झुकलेली दिसते. मराठी साहित्य वाचण्याकडे त्यांचा कल कमी आढळतो. पण आमच्यासारखे पालक मुलांना इंग्रजी माध्यमात घालून खूश होते. आता मुलांची उत्तम प्रगती होईल, आत्मविश्वासामुळे यशाचं शिखर गाठतील, आमच्यासारखी खंत बाळगावी लागणार नाही याच आनंदात आम्ही मशगूल होतो. ज्यांच्या पालकांना इंग्रजी येत नव्हतं  ते तर आपल्या मुलांचं इंग्रजी ऐकताना हुरळून जात होते. पण नुसती इंग्रजी  भाषा येऊन यशाचं शिखर गाठता येत नाही किंवा आयुष्य सार्थकी लागत नाही हे कळलंच नाही कुणाला. मुलांना इंग्रजीतूनच शिकवायचं ह्या विचारसरणीची चूक आधी घराघरांना भोवली मग समाजाला. घरी बोलतातच की मराठी असं म्हणताना, घरातही मराठी बोलताना इंग्रजी शब्दांमध्ये अधूनमधून चवीला काजू, बेदाणे असल्यासारखे मराठी शब्द यायला लागले.  घरोघरच्या ह्या चुकीची  फळं समाजाला भोगायला लागली. वास्तवाचं भान येईपर्यंत मराठी शाळा हळूहळू बंदही पडायला लागल्या. ज्या चालू आहेत त्यांची परिस्थिती गंभीर आहे. या परिस्थितीत मुलांना मराठी शाळांमध्ये घालायचं म्हटलं तरी अवघड परिस्थिती झाली. त्यामुळे शिक्षणाचं माध्यम इंग्रजीच झालं.  मराठी बोलायचं तर इंग्रजीतून विचार करुन त्याचं भाषांतर व्हायला लागलं.  कुणाला जपून राहा असं सांगण्याऐवजी काळजी घे असं टेक केअरचं शब्दश: भाषांतर सर्रास वापरात आलं. मराठीचं स्वरुपच बदललं. राडा होईल घरी अशी वाक्य मालिकांमधून सर्रास ऐकायला लागली, जीव तळमळण्याऐवजी तडफडायला लागला. प्रसारमाध्यमांनी इंग्रजी मिश्रित मराठी आणि चुकीचं मराठी रुढ केलं. तेच दैनंदिन जीवनात वापरलंही जाऊ लागलं. भावना पोचल्याशी कारण, भाषेच्या शुद्धतेचं काय इतकं ही विचारसरणी बळावली. अखेर मराठीचा, मराठीचा योग्य वापर करण्याचा आग्रह धरणार्‍यांनी शरणागती पत्करली.  काळाबरोबर बदललेल्या मराठीशी जुळवून घ्यायला हवं असं म्हणत चुकीचं, इंग्रजी मिश्रित मराठी मनातल्या मनात सुधारुन घ्यायला ही माणसं शिकली.

आणि एक वेळ अशी आली की मराठी नष्टच होणार की काय अशी भिती मनात निर्माण व्हायला लागली, वाढली. इतकी वाढली की  ती मराठी ’दिन’ झाली.  दिवस साजर्‍या करण्याच्या आपण सुरु केलेल्या नवीन प्रथेत  एक दिवस ’मराठी’ ला मिळाला. राज्यसरकारही यासाठी पुढे सरसावलं आणि तो दिवस ठरला २७ फेब्रुवारी!  जागतिक मराठी भाषा दिन. कविश्रेष्ठ कुसुमाग्रज यांच्या जयंतीच्या दिवशी  २७ फेब्रुवारी हा दिवस मराठी भाषा दिन म्हणून साजरा करण्यात यायला लागला. कोण हे कुसुमाग्रज आणि जयंती म्हणजे? असा  इंग्रजी माध्यमातल्या मुलांना प्रश्न पडला. तो सोडविण्याची जबाबदारी तर आता आपण उचलायलाच हवी. नाही का? इथे अमेरिकेत आमच्यासारखी अनेकजण आपली मातृभाषा मुलांना यावी, ती त्यांनी टिकवावी, वापरावी यासाठी आटोकाट प्रयत्न करत आहेत. माझ्याकडे मराठी शिकायला येणार्‍या विद्यार्थ्यांना मराठी दिनाबद्दल सांगितलं तेव्हा असा दिवसही असतो याचंच नवल वाटलं मुलांना. कुसुमाग्रज ठाऊक नव्हते पण त्यांच्याबद्दल प्रचंड उत्सुकता मात्र होती. त्या उत्सुकतेमुळे माझ्या  आशा पल्लवित झाल्या आहेत.  मराठी भाषा दिन म्हणजे आपली भाषा समजणं, बोलता येणं इतका मर्यादित अर्थ नाहीच. नसावा. मुलांना कुसुमाग्रजांच्या कवितांची ओळख करुन द्यायची, त्यांचं साहित्य वाचून दाखवायचं असं ठरवून टाकलं. कदाचित यातून मराठी साहित्याबद्दल त्यांची उत्सुकता वाढेलही. आवड निर्माण होईल. व्यक्त होण्यासाठी मराठी लेखन प्रपंचही मांडतील कदाचित कुणी एखादं त्यातलं. होईल खरंच असं? की भ्रामक आशावाद?  आपल्याच हातून दुसरीकडे वळलेली ही वासरं  येतील पुन्हा कळपात? आमच्या पिढीने मुलांना जसं इंग्रजीकडे वळवलं तसंच पुन्हा मराठीकडे आणण्याचं कामंही आम्हीच करु शकतो हे नक्की. आपापल्या पिलांना मराठीच्या मार्गावर आणायचं घेईल कुणी मनावर? जमेल? नक्कीच. मनात आणलं तर होऊ शकतं हे आणि शेवटी कितीतरी गोष्टी आपल्याच हातात असतात. नाही का? -  मोहना प्रभुदेसाई जोगळेकर

WhatsApp

काल अचानक आमच्या घरी गोंधळ उडाला. म्हणजे झालं काय की मी जाहिर करुन टाकलं. "आजपासून मी चांगलं वागणार आहे." युद्धभूमीवर क्षणभर शांतता पसरली. तिघांनी चमकून एकमेकांकडे पाहिलं. तू विचार, मी विचार करत; घरातला सर्वात छोटा सदस्य जो नेहमीच आगाऊ असतो तो रणांगणात उतरला. "पण तू चांगलं वागत नाहीस असं कुणी म्हटलं?" खरं तर जीव मुठीत धरुन शूर असल्याचा बहाणा होता तो कारण शत्रूबद्दल बद्दल एकमेकांकडे काय गरळ ओकलेलं आहे याची तिघांपैंकी कुणालाच खात्री नव्हती. आता तुम्हाला वाटेल, मला ३ मुलं आहेत. तर तसं नाही. या लढाई मध्ये नवराही आपण त्या गावचेच नाही असं भासवत फितूर झालेला असतो. म्हणून आमच्या घरात युद्ध, सामना, कुस्ती हे डाव नेहमी ३ विरुद्ध १ असेच रंगतात. त्याचा निकालही ठरलेला असतो. प्रत्येकाला सामना आपणच जिंकला असं वाटत असतं आणि त्या एका मुद्यावर लढाई चालूच रहाते. तर, लेकिने पुन्हा विचारलं. "आई, सांग ना कुणाला वाटतं तू चांगलं वागत नाहीस?" प्रेमाने टाकलेलं वाक्य असलं तरी समदु:खी आहे तरी कोण हे शोधण्याचा प्रयत्न नीट कळत होता. "whatsapp" ला. गंडातर आपल्यावर नसल्याची खात्री झाल्यावर सगळे माझ्या आजूबाजूला जमले. "काय मूर्खपणा सुचला त्या whatsapp ला? म्हणजे त्याने केलं तरी काय नक्की की तू अशा निर्णयाप्रत यावीस?" माझ्या दु:खावर फुंकर घातल्याचा आविर्भाव नवर्‍याच्या चेहर्‍यावर होता पण स्वर बायकोला सरळ करण्याचा मार्ग चाचपडत होता. "बरंच काही केलंय त्याने. एकच उदाहरण देते. भारतातले लोक आपल्याकडे रात्र झाली की सुप्रभात सुप्रभात करत इतके सुविचार पाठवतात की आपण किती वाईट आहोत या विचाराने झोप उडते. सुविचार आणि माझं वागणं याचा ताळमेळच बसत नाही." अच्छा, अच्छा असा चेहरा करत माना एकमेकांकडे वळल्या. मी माझं बोलणं चालूच ठेवलं. "रात्रभर जागी राहते मी याचाच विचार करत. आणि दिवस सुरु झाला की गुळरात्र, शुभरात्र असे संदेश यायला लागतात तिकडून मग मला झोप यायला लागते." "म्हणून तू आम्हाला दिवस रात्र झोपलेलीच दिसतेस." सुपुत्राला कोडं सुटल्याचा आनंद झाला. मग मी, whatsapp वर बायकांना कमी लेखून केलेले विनोद मला आवडत नाहीत, कुणाच्याही फोटोवर जाड- बारीक चर्चा म्हणजे माणुसकीचा खून वाटतो, एकमेकांना टोमणे मारणारे शेरे मारणं म्हणजे भारताने शेजार्‍याशी पुकारलेलं युद्ध वाटतं.... इत्यादी काळीज चिरुन टाकणार्‍या व्यथा बोलून दाखविल्या. एरवी सतत माझ्याशी लढाई लढणारी ही ३ माणसं आज चक्क माझं ऐकत होती. म्हटलं, हाताशी आलेल्या संधीचं करावं सोनं. होऊ दे त्या मनाला मोकळं. तिघांचेही चेहरे ट्रम्प महाशय गादीवर विराजमान होण्याच्या दु:खाने जितके उद्या व्याकुळ होणार आहेत तितके माझ्या व्यथेने झालेले पाहिले आणि मी थांबले. तिघं उठून उभे राहिले. आपापली आयुधं (फोन, लॅपटॉप, हेडफोन) घेऊन इकडे तिकडे विखुरायच्या आधी शेंडेफळाने खात्री केली. "तर आई, तुझं ते चांगलं वागणं आजपासून सुरु. जमेल ना नक्की तुला?" "आगाऊपणा बंद कर. मुर्ख, नालायक...." मी जोरात खेकसले आणि तिघांनी युद्धभूमीतून पळ काढला.

सिद्ध

"तुला स्वत:ला सिद्ध करायला कधी मिळालंच नाही. आता हा प्रसंग म्हणजे संधी समज." तिची अगदी जवळची नातलग म्हणाली. दचकून तिने मुलांकडे पाहिलं. मुलांचं लक्ष नव्हतं की त्यांनी तसं दर्शविलं कुणास ठाऊक. ती मान खाली घालून अश्रू पुसत राहिली. "नवर्‍याने अचानक जगाचा निरोप घेणं ही आपल्यासाठी संधी?" तिला त्या नातलग बाईचा रागच आला. वेळ काळाचं भान ठेवत नाही माणसं. कुठे, काय बोलावं याचा काहीतरी पोच? पण त्या विधानाने तिच्या मनात घर केलंच. हळूहळू तिला तिचा नवरा खलनायक वाटायला लागला. तो तसा होता की नाही हा प्रश्न वेगळा पण तिचीच नातेवाईक त्याचं जाणं एक संधी म्हणून बघ म्हणतेय म्हणजे... आजूबाजूला सांत्वनाला आलेले काय बोलतायत याकडे तिचं लक्ष लागेना. आयुष्याचा पंचनामा मनातल्या मनात तिने सुरु केला. नवर्‍याने कधीही कोणत्याच बाबतीत अडवलं नव्हतं हेच तिला प्रकर्षाने जाणवलं. पण मग त्या नातलग बाईने असं का म्हणावं? आपल्याला स्वतंत्र ओळख नाही हे सुचविण्यासाठी? तिच्या मनाने कारण शोधण्याचा चंगच बांधला. त्याला दोष द्यायचाच तर तिला एक कारण मिळालंही. नवर्‍याने जसं कशाला कधी अडवलं नव्हतं तसं तिच्यातले गुण हेरुन प्रोत्साहनही दिलं नव्हतं. ते करायला हवं होतं त्यानं. तिचं विश्वच मुळी, त्यांना आवडतं, त्यांनी म्हटलं म्हणून, त्यांना नाही चालणार या भोवती होतं हे त्या बाईच्या वक्तव्यामुळे तिला ठळकपणे जाणवलं. तिने त्या बाईकडे पाहिलं. बाई उत्साहाने आजूबाजूच्या लोकांना नवरा गेल्यानंतर अवकाश सापडलेल्या स्त्रियांची उदाहरणं देत होती. काहीजणं ’अचानक’ गेलेल्या माणसांची यादी काढण्यात मग्न होती. तर काहीजणं हे असं ’अकाली’ जाणं कसा टाळता आलं असतं याचा उहापोह करण्यात. कानावर सगळं पडत होतं पण मनापर्यंत संधी या शब्दाव्यतिरिक्त काही झिरपत नव्हतं. स्वत:ला सिद्ध करुन पाहावं असं खरंच तिला वाटायला लागलं. पण काहीक्षणच. तिच्या त्या एका कृतीने तिचा नवरा खर्‍या अर्थी ’खलनायक’ झाला असता. नवरा गेल्यावर अवकाश सापडलेली स्त्री म्हणून तिची नवी ओळख निर्माण झाली असती. पण नवर्‍याच्या हयातीत तिने जसं सारं काही त्याच्यासाठी केलं तसंच पुन्हा एकदा करावंसं वाटायला लागलं तिला. नाहक नवर्‍यावर खलनायकाचा शिक्का बसू नये म्हणून गेलेल्या नवर्‍यासाठी स्वत:ला सिद्ध करायची संधी न साधण्याचं तिने निश्चित केलं. ------मोहना प्रभुदेसाई जोगळेकर

माणूस

परवा जुन्या मैत्रिणीला भेटलो न्यूयॉर्क मध्ये. आता तिला मैत्रीण म्हणायचं की नाही हे ही समजत नव्हतं. महाविद्यालयातील मैत्री. सुरुवातीला निखळ. नंतर एकमेकांचा सहवास आवडतोय हे समजणं, प्रेमात गुरफटणं...मी घरी सांगून मोकळा झालो. तिने नाही सांगितलं घरी. का ते मी नाही कधी विचारलं. प्रेमात पडलेलो असलो तरी फार वेळ मिळायचाच नाही भेटायला. पण जो काही एकत्र वेळ मिळायचा त्या काळात हळूहळू काही गोष्टी लक्षात येत गेल्या. मला आयुष्य अनुभवायचं आहे. जग फिरायचं आहे. जगातल्या कितीतरी गोष्टी बदलायच्या हे माझं प्रामाणिक स्वप्न आहे. नोकरी एके नोकरी न करता माझ्या शिक्षणाचा उपयोग गरीब वस्तीतल्या मुलांना मार्गदर्शन करण्यासाठी करायचा आहे. आणि मी ते करायला सुरुवातही केली आहे. कामावरुन आलो की २ तास मी या मुलांना मार्गदर्शन करायला जातो. माझी आई म्हणते तसं चांगलं माणूस व्हायचं हे ध्येय आहे माझं. माझ्या प्रेयसीला तिच्या शिक्षणाचा पुरेपूर उपयोग करुन पैसा कमवायचा होता. भरपूर काम आणि भरपूर पैसा हे तिचं ध्येय. दोघांची आयुष्याकडे पहाण्याची दृष्टी वेगळी आहे हे समजत गेलं आणि वेळीच वेगवेगळ्या वाटेवरुन जायचं आम्ही ठरवून टाकलं. त्रास झालाच. दोघांनाही. कितीतरी दिवस. मैत्री ठेवायची असं ठरवलं आम्ही. पण प्रत्यक्षात तसं काही झालं नाही. आपोआपच संपर्क तुटला.

काल जवळजवळ २ वर्षांनी आम्ही पुन्हा भेटलो. म्हटलं तर सहज, म्हटलं तर ठरवून. न्यूयॉर्कला अनायसे जाणारच होतो. वेळ होता. भेटू म्हटलं. ती देखील उत्साहाने तयार झाली. या २ वर्षात खरंच आम्हाला जे मनापासून करायचं ते आम्ही करत होतो. पण भेटलो तेव्हा दोघांच्याही मनातही तेच प्रश्न होते. खूप उत्सुकता आणि अस्वस्थता होती. आपापले निर्णय योग्य होते का हे अजमावण्याची. नातं तोडून जे पाहिजे होतं ते खरंच साध्य झालं आहे का? हाच प्रश्न होता एकमेकांच्या नजरेत. कॉफीचे घुटके घेत एकमेकांकडे पहात होतो.
"मला कंटाळा आलाय." ती एकदम म्हणाली. माझा चेहरा खुलला.
"तुला आधीच सांगितलं होतं." मी उत्साहाने म्हणालो. माझा निर्णय बरोबर होता याचा आनंद व्हायला लागला होता मला.
"पैसा मिळतोय. पण जवळजवळ १५ तास काम करते. थकून जाते. दिवस कधी उजाडतो, मावळतो हे ही कळत नाही. हे कसलं रे आयुष्य? सारं बदलावं असं वाटतंय." माझी नजर विजयाची होती.
"तुझं कसं चाललंय?" तिने उत्सुकतेने विचारलं.
"छान. जसं ठरवलं होतं तसंच चालू आहे." आवाजात विजयोन्माद भरलेला. त्यानंतर फिरुन फिरुन आम्ही तेच बोलत होतो. मला राहून राहून तिचं काही फार बरं चाललेलं नाही याचाच आनंद होत होता.

तिथून निघालो आनंदाने आणि काही क्षणात बेचैनीने घेरलं मला. अचानक ती खूश नाही या विचाराने फार वाईट वाटायला लागलं. घरी फोन लावला. सगळं सांगितलं. आई म्हणाली,
"याचा अर्थ तू अजूनही तिच्यात गुंतलेला आहेस."
"छे. याचा अर्थ मी मला वाटायला लागलं होतं तितका वाईट माणूस नाही."
"म्हणजे?"
"माझ्याच नजरेतून मी उतरायच्या आधी सावरलं स्वत:ला."
"चांगलं माणूस बनण्याच्या प्रवासातलं एक छोटं पाऊल टाकलंस. हो ना?"
आईने मला जे व्यक्त करायचं होतं ते एका वाक्यात केलं आणि समाधानाचा श्वास सोडत मी फोन ठेवला! - मोहना प्रभुदेसाई जोगळेकर