महाराष्ट्र टाईम्सच्या रविवारच्या विश्वभानमधील हा माझा दुसरा लेख.
"यू इंडियन विमेन ऑलवेज हॅव शोल्डर टू लिन ऑन..." माझ्याबरोबर काम करणारी टिना जेव्हा असं मला म्हणाली तेव्हा क्षणभर राग आला, हिचं काय जातंय असं म्हणायला, आम्हाला इथे आहे कोण नवर्‍याशिवाय हा विचार मनात डोकावला. तिचं बोलणं खटकलं पण नंतर माझं मलाच जाणवलं किती खरं होतं तिचं बोलणं. प्रत्येक गोष्टीत आपण नवर्‍यावर किती अवलंबून राहतो, सगळीकडे नवर्‍याला गृहीत धरतो हे तीव्रतेने जाणवलं. मीच नाही तर माझ्या इतर मैत्रिणीही. कोणी गाडी चालवत नाही म्हणून जोडीदारावर अवलंबून, कोणाला इंग्रजी बोलायची सवय नाही म्हणून जिथे जायचं तिथे नवरा बरोबर पाहिजे, बॅकेंच्या व्यवहारातलं, आंतरजालावरुन बिलं भरण्याच्या कामातलं कळत नाही म्हणून ते नवरा करेल हे गृहित धरणार्‍या स्त्रिया डोळ्यासमोर तरळून गेल्या. ती जे बोलली तोही प्रसंग असाच. झालं होतं असं, कामावर जाताना माझ्या गाडीचा टायर फुटला. तातडीची सेवा कोण पुरवणार? नवरा. मी आधी नवर्‍याला फोन केला. तो म्हणाला,
"मी कसा येऊ काम सोडून? तू AAA ला (American Automobile Association) फोन कर. अर्ध्या तासात येतील ते आणि देतील तुला टायर बदलून." मुकाट्याने टायरचा खडखडाट करत मी गाडी कामाच्या जागी नेली. AAA ला फोन करता करता नवर्‍याच्या नावाने टिनाकडे कुरकूर केली. तिला माझ्या कुरकूर करण्याचं तर आश्चर्य वाटलंच पण टायर बदलता येत नाही याचंही. AAA यायच्या आधीच तिने मला स्वत:हून टायर तर बदलून दिलाच पण तो कसा बदलायचा हे शिकवलंही. ही माझी अमेरिकेतल्या स्वतंत्र आणि स्वातंत्र्य उपभोगणार्‍या स्त्रीची पहिली ओळख. तोपर्यंत चेहरा रंगवून, उंच टाचांच्या चपला घालून ’टकटक’ करत चालणारी अत्याधुनिक स्त्री एवढंच माझं ज्ञान होतं इथल्या स्त्रीबद्दल. जसजशी मी टिनाच्या जास्त जवळ जात गेले, इतर स्त्रियांशी परिचय होत गेला तसंतसं इथल्या कितीतरीजणींचं आयुष्य समजत गेलं. सर्वसाधारण आपला समज असतो की अमेरिकेत लोक शिकत नाहीत, हुशार नसतात पण ती हुशार नसतात म्हणून शिकत नाहीत असं नसतं तर शिक्षणाचा खर्च परवडत नाही हे बहुतेकवेळेला कारण असतं. शालेय शिक्षण सरकार मोफत पुरवत असलं तरी महाविद्यालयीन शिक्षणाचा भार सामान्यांच्या आवाक्यापलिकडचा असतो. टिनाचंही तेच. नोकरी करुन पैसे साठवून जेव्हा तिने पुढचं शिक्षण घेतलं तेव्हा तिची चाळीशी उलटून गेली होती, लग्न मोडलं होतं पण जिद्दीने शिक्षण पूर्ण करुन ती चांगल्या नोकरीला लागली. १२ वी नंतर नोकरीला सुरुवात आणि त्याकरता स्वतंत्र राहण्याची सवय, त्यामुळे निर्णय घेण्याची क्षमता अंगी येणं, कोणत्याही प्रसंगाला तोंड देता येण्याची तयारी असणं अशा गोष्टी आपसूकच तिच्या अंगी आल्या होत्या आणि माझ्यासारख्या आर्थिक स्वातंत्र्य असलं तरी एवढ्यातेवढ्या गोष्टींसाठी इतरांवर, विशेषत: जोडीदारावर अवलंबून असणार्‍या स्त्रिया तिने पाहिल्या असणार आणि त्यावरुन तिने ते विधान केलं असणार. ही माझ्या आयुष्यात आलेली आणि मनातल्या कल्पनांना छेद देणारी पहिली अमेरिकन स्त्री.
आमच्या शेजारची मेरी केली, जिला आम्ही मेरीआजीच म्हणतो. तिनेही माझ्या मनातल्या अमेरिकन स्वातंत्र्य आणि त्या अनुषगांने येणार्‍या, मी कल्पना केलेल्या सार्‍या गोष्टींना अक्षरश: सुरुंग लावला. तिची ओळख झाल्यावर येताजाता चार गोष्टी बोलायला ती थांबायला लागली, सातासमुद्रापलिकडे असणार्‍या आईची मला आठवण येत असेल म्हणून अधूनमधून स्व:त केलेला एखादा पदार्थ आणायला लागली. आमच्या घरातल्या सर्वांचे वाढदिवस समजल्यावर प्रत्येकाच्या वाढदिवसाला मेरीआजीकडचा केक येणारच. तिच्या गृहिणीपणात ती मनापासून रमलेली होती तरी वागण्याबोलण्यातला ठामपणा तिचा आत्मविश्वास जाणवून द्यायचा. आमच्या मुलांसाठी ती आजी झाल्याचं आम्हाला अप्रुप होतं ते आश्चर्यात आणि कायमच्या कौतुकात बदललं जेव्हा तिच्या सुनेने अचानक जगाचा निरोप घेतला तेव्हा तिने उचललेल्या पावलाने. पासष्टी पार केलेल्या मेरीने जुळ्या नाती आणि नातू यांची जबाबदारी अंगावर घेतली. नुसती घेतलीच नाहीतर मुलांना शिस्त, प्रेम लावून त्यांचा अभ्यास घेणं, तिघांच्या वेगवेगळ्या छंदवर्गांना न कंटाळता नेणं, आडनिड्या वयातल्या समस्या सोडवणं हे सारं पार पाडलं. तिची होणारी धावपळ, दगदग पाहून आम्ही चुकचुकायचो, तिला लागेल ती मदत करायची तयारी दर्शवायचो पण तीन मुलांना मोठं करणं हे एकमेव ध्येय तिने उराशी जपलं आणि यशस्वीरित्या पार पाडलं. अमेरिकन लोक स्वत:पलिकडे विचार करत नाहीत, नात्याशी त्यांची बांधिलकी नसते अशा ज्या काही भारतातून येताना समजूती होत्या त्या गळून पडणारी अशीच उदारहरणं सातत्याने आम्ही आजूबाजूला बघत आलो आणि आपण ऐकीव गोष्टींवर पूर्ण समाजाला एकाच पारड्यात तोलतो हे वारंवार जाणवत गेलं.
आमच्या मुलीच्या जन्माच्यावेळी भारतातून माझ्या आई - वडिलांना येणं शक्य झालं नाही तेव्हा आमच्या भारतीय मित्रमैत्रिणींबरोबर मेरीआजी आणि शेजारची टॅमी हार्वी या दोन्ही कुटुंबाने मदतीचा हात पुढे केला. इतकंच नाही तर महिनाभर सराव करुन बारशाला कोणी गोविंद घ्या, कोणी गोपाळ घ्या म्हणत दोन्हीकडच्या आजीआजोबांची भूमिका आनंदाने पार पाडली.
याचा अर्थ इथे सगळंच आलबेल आहे असा नक्कीच नाही. वर्णद्वेषाचा कितीतरीजणांना अनुभव येतो, कामाच्या ठिकाणी अतिशय वरच्या ठिकाणी पोचणं सोपं नसतं, काही साध्यासाध्या पण आपल्याला खटकणार्‍या गोष्टीही भरपूर आहेत. आपल्याकडे जसं डब्यातून कोणी काही दिलं तर आपणही त्यात काहीतरी भरुन पाठवतोच तशी या लोकांची पद्धत नाही. डबे रिकामेच परत येतात. दारात उभं राहून तासनतास गप्पा मारतील पण बोलतोच आहोत तर या की आत असं तोंडदेखलंही म्हणत नाहीत. अर्थात व्यवस्थित आमत्रंण देऊन बोलावतात किंवा त्यांना काही खाद्यपदार्थ द्यायचे तर देतात हा भाग आलाच.
या देशातली माणसं उमजत गेली तितकंच त्यांच्यातला उत्साह, वयाचा बागुलबुवा न करता कार्यरत राहणं, आवडीनिवडी जपणं यातून आम्हीही बरंच शिकलो. त्यामुळेच थोडसं स्थैर्य आल्यावर अभिनयाची मूळ आवड उफाळून आली. कणकवलीच्या नाथ पै एकांकिकांमधून मिळवलेली अभिनयाची बक्षिसं, रत्नागिरीच्या जिज्ञासा संस्थेतून गाजवलेल्या स्पर्धांच्या आठवणी स्वस्थ बसू देत नव्हत्या. त्यातूनच ‘अभिव्यक्ती’ या नाट्यसंस्थेची निर्मिती झाली. २००८ सालापासून आम्ही इथल्या व्यावसायिक नाट्यगृहात दरवर्षी नाटक/एकांकिका करतो. मी लिहिलेल्या एकांकिकेचे प्रयोग इथे इतर राज्यातही लोकांनी केले आहेत. मराठी भाषेची आवड असल्यामुळे मी मराठी शिकवायला सुरुवात केली. वर्ग आंतरजालावर (online) असल्यामुळे गावातल्या मुलांसह, इतर राज्यातून आणि देशांतूनही मुलं माझ्याकडे मराठी शिकत आहेत. याबरोबरच वयाच्या एका टप्प्यावर कर्मभूमी आणि मातृभूमीचं देणं फेडण्याची भावना इथल्या संस्कृतीमुळे आमच्या मनात निर्माण झाली. इथे शाळेपासूनच मुलांमध्ये सामाजिक जाणीवा प्रगल्भ केल्या जातात. त्यातून इथली मुलं समाजकार्यात जोमाने काम करायला लागतात आणि बहुतांशी शिक्षण संपल्यावरही करत राहतात. मुलांचं पाहून आमच्यासारखे कितीतरीजण जितकं जमेल तशी आर्थिक, शारीरिक सेवा दोन्ही देशांसाठी द्यायचा प्रयत्न करतात.
१९९५ साली आम्ही अमेरिकेत आलो, तेव्हा हा देश आमच्यासाठी ‘परदेश’ होता. मुळं रुजवणं कठीण वाटत होतं, आत्तासारखी संपर्काची आधुनिक साधनं नव्हती. १५ दिवसांनी भारतात फोन व्हायचे. पत्र पाठवलं की उत्तराची आतुरतेनं वाट पाहण्यात ३ आठवडे जायचे पण हा परका देश ‘आपला’ कधी होऊन गेला, तेच समजलं नाही. आता परदेश हा शब्दप्रयोगच मला चुकीचा वाटतो. स्वत:चा देश, परदेश कसा असेल? त्यामुळेच मी भारताला मातृभूमी आणि अमेरिकेला कर्मभूमी असं मानते. भारतात कुणी अमेरिकेबद्दल ऐकीव माहितीवर तारे तोडले की आम्ही ख-या परिस्थितीची जाणीव तळमळीनं करून देतो आणि इकडे आमच्या सहकार्‍यांनी, अमेरिकेन मित्र-मैत्रिणींनी भारताबद्दल काही शेरे मारले की त्याच कळकळीनं गैरसमज दूर करण्याच्या प्रयत्नाला लागतो. दोन्ही देश आमचेच. एक कर्मभूमी, दुसरी मातृभूमी!
